-------------------------------

Wszechmocny i wszechświat

JOHN LENNOX jest profesorem matematyki na Uniwersytecie w Oxfordzie.

Często się uważa, że nauka i wiara w Boga nie idą w parze. To oczywiście uproszczenie, o czym świadczą chociażby laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki. W 2013 r. odebrał ją Peter Higgs, ateista, za przewidzenie istnienia „boskiej cząstki” [bozonu Higgsa – red.]. Kilka lat wcześniej ta sama nagroda została przyznana Williamowi Phillipsowi, który jest chrześcijaninem. Obaj są wspaniałymi fizykami, więc tym, co ich różni, nie jest nauka, lecz światopogląd. Ten przykład ilustruje moją tezę, iż prawdziwy konflikt nie leży pomiędzy nauką a wiarą w Boga, ale pomiędzy dwoma światopoglądami: teistycznym i ateistycznym.

Napięcie światopoglądowe istnieje od bardzo dawna. Jeśli cofniemy się do czasów antycznej Grecji, spotkamy m.in. takich ludzi jak Demokryt i Leukippos, wspaniałych myślicieli, twórców teorii atomistycznej, czyli poglądu, że rzeczywistość ostatecznie zbudowana jest z dwóch elementów: niepodzielnych atomów i pustych przestrzeni. Obaj starali się wyjaśnić wszystko w kontekście tej teorii – zderzenia atomów powodują powstanie złożonych obiektów, na pewnym etapie rodzi się życie itd. Byli ojcami tego, co współcześnie nazywamy materializmem. Ale w tamtych czasach żyli również myśliciele tacy jak Sokrates, Platon i Arystoteles, którzy byli przekonani o istnieniu transcendencji (bogów, Absolutu, Demiurga). Sądzili, że istnieje „coś więcej” niż fizyka czy energia. W świecie akademickim do dzisiaj mamy do czynienia z tymi dwoma światopoglądami. Kluczowym pytaniem nie jest zatem: czy naukę i religię można pogodzić, tylko w kierunku którego z tych światopoglądów wskazuje nauka. W kierunku ateizmu, jak sądzi mój kolega Richard Dawkins, czy raczej w kierunku teizmu?

Przyjrzyjmy się więc współczesnej debacie i całej masie nieporozumień, które utrudniają szerokiej publiczności zrozumienie, o co właściwie w tym wszystkim chodzi. Nazywam tę sytuację „intelektualnym zamgleniem”. Z zawodu jestem klasycznym matematykiem, nie będę się tu jednak zajmował logicznymi dowodami, ponieważ z takimi mamy do czynienia tylko w logice i „czystej” matematyce (a nawet tam wywołują wiele dyskusji). Będę odnosił się raczej do „oznak” czy „wskazówek”, ale nie znaczy to, że będę mówił o czymś, co jest pojęciowo słabe. Od 46 lat jestem mężem tej samej kobiety i nie mogę matematycznie udowodnić, że ona mnie kocha, ale postawiłbym na to swoje życie. Sądzę bowiem, że oznaki ku temu są wystarczająco silne. Czyli to, że nie posiadamy matematycznego dowodu, nie znaczy, że nie możemy mówić o argumentach czy dowodach w innym sensie.

Prawodawca
Twórcy nowożytnej nauki: Kopernik, Galileusz, Kepler czy Newton – byli ludźmi wierzącymi. To uderzający fakt z historii nauki. Joseph Needham poświęcił wiele lat swoich badań, by wyjaśnić, dlaczego nowożytna nauka nie powstała w Chinach. W końcu stwierdził, że jedyną różnicą, którą postrzega pomiędzy Zachodem a Wschodem, jest to, że na Wschodzie nie narodziła się unifikująca idea jednego Twórcy Wszechświata, który stworzył Wszechświat działający na podstawie ustalonych praw. Innymi słowy, istnieje związek między narodzinami nowożytnej nauki i wiarą w Boga. Clive Staples Lewis sformułował tę myśl następująco: dlaczego ludzie stali się naukowcami? Ponieważ spodziewali się znaleźć w przyrodzie prawa. A spodziewali się znaleźć prawa w świecie przyrody, ponieważ wierzyli w istnienie Prawodawcy.
Gdy podczas jednej z debat poruszyłem to zagadnienie, Richard Dawkins odpowiedział: nie ma w tym niczego nadzwyczajnego. W średniowieczu każdy wierzył w Boga. Zatem oczywiste, że nauka narodziła się w kulturze teistycznej. Przypomniałem mu jednak, że Europa Zachodnia to nie „wszyscy” – i że pominął chociażby Chiny.

Historycy nauki obecnie zgadzają się co do tego, że istnieje powiązanie pomiędzy wiarą w Boga, jako racjonalną Inteligencję stojącą za Wszechświatem, i narodzinami nauki. Oczywiście nie brakuje temu logiki. Pierwotnym przekonaniem każdego naukowca jest przekonanie o tym, że nauka jest możliwa. A jednym z najważniejszych argumentów za tym, że Wszechświat jest dziełem Boga, jest dla mnie fakt, że nauka jest możliwa. Wrócimy do tego jeszcze, ale warto podkreślić, że z perspektywy historycznej wiara w Boga nie tylko nie utrudniała narodzin nauki, ale wręcz zdaje się być motorem napędowym jej powstania.
Przyjrzyjmy się temu zagadnieniu bliżej, porównując dwie postaci: Izaaka Newtona i Stephena Hawkinga. Mają sporo wspólnego: obaj to geniusze, w dodatku z tej samej katedry w Cambridge. Samo to robiłoby z nich interesujące postaci, ale jeszcze bardziej znaczące jest to, że Newton odkrył prawo grawitacji, co było dla niego jednym z powodów, by wierzyć w Boga. Z kolei Hawking zajmuje dokładnie odwrotne stanowisko. Dla niego prawo grawitacji jest argumentem za odrzuceniem teizmu – to centralny argument jego książki „Wielki Projekt”. Hawking pisze, że właśnie dlatego, iż istnieje prawo grawitacji, Wszechświat może i będzie powstawał sam z niczego. Kluczowe pytanie zatem brzmi: co stało się pomiędzy Newtonem a Hawkingiem i skąd wzięła się ta różnica?

Bóg zapchajdziura
Newton mówi: „Bóg i nauka”, Hawking: „Bóg albo nauka”. Wielu młodych ludzi na całym świecie zastanawia się, skąd ten dylemat Hawkinga. Uważam, że odpowiada za to cała seria nieporozumień. Pierwsze wiąże się z tym, że Hawking i inni utrzymują mylne wyobrażenie boskiej natury. Gdy byłem młody i posługiwałem się pojęciem „Boga”, większość rozumiała je jako „wieczny, trójjedyny Bóg z Biblii, który stworzył Wszechświat i utrzymuje go w istnieniu”. Ale to się zmieniło – nie można zakładać, że ludzie wiedzą, co rozumiem pod pojęciem „Boga”.

Czy nauka zatem pogrzebała Boga? I tak, i nie. Nauka pogrzebała wielu bogów. Dużo moich kolegów-ateistów jest przekonanych, że wierzę w tak zwanego „boga luk” czy „boga zapchajdziurę” (god of the gaps). Czym jest „bóg luk”? To następujące stanowisko: „Nie potrafię tego wyjaśnić, więc musiał to zrobić bóg”. Czy inaczej: boję się błyskawic, postuluję istnienie „boga błyskawic”, następnie zaczynam studia z fizyki atmosferycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim i „bóg błyskawic” znika na pierwszym wykładzie. Tego rodzaju „bóg” jest wykorzeniany przez naukę. Sądzę, że częścią intelektualnego zamglenia, które spowija całą debatę, jest to, że ludzie nie wyjaśniają, co dokładnie rozumieją przez „Boga”. Jako naukowiec wybieram oczywiście naukę, a nie boga luk. Ale Bóg Biblii nie jest bogiem luk.

Wracając do Newtona – gdy odkrył on prawo grawitacji, nie powiedział: mam prawo grawitacji, wobec tego nie potrzebuję już Boga. Zrobił coś innego: napisał „Matematyczne zasady filozofii przyrody” (prawdopodobnie najwspanialszą książkę w historii nauki) i wyraził w niej nadzieję, że pomoże ona ludziom uwierzyć w Boga. Innymi słowy – im lepiej Newton rozumiał Wszechświat, tym bardziej podziwiał i wierzył w Tego, kto zaplanował, że Wszechświat będzie działać według konkretnych praw. To całkiem naturalny sposób myślenia. Im lepiej rozumiemy sztukę, tym bardziej możemy podziwiać Rembrandta. Im lepiej zatem poznaję Wszechświat i lepiej rozumiem rządzące nim prawa, tym bardziej wierzę i podziwiam Boga, który odpowiada zarówno za to, co w tym Wszechświecie rozumiem, jak i za to, czego (jeszcze?) nie rozumiem.

Poziomy wyjaśniania
Kolejną kwestią, związaną z poprzednią, jest natura wyjaśniania. Czym jest naukowe wyjaśnianie? I czy Bóg jest tego samego rodzaju wyjaśnianiem, jakim jest naukowe wyjaśnianie? Oczywiście Richard Dawkins powiedziałby, że tak, więc znów mamy dylemat: Bóg albo nauka. Ale przyjrzyjmy się temu dokładniej.

Dlaczego woda w czajniku wrze? Czy dlatego, że energia cieplna pochodząca z płomieni jest przewodzona przez spód czajnika, a to wprawia cząsteczki wody w gwałtowne ruchy? Czy też dlatego, że chcę zrobić sobie filiżankę kawy? Tym, co tutaj konfrontujemy ze sobą, są dwa różne poziomy wyjaśnienia. Jednym jest wyjaśnienie naukowe, drugim wyjaśnienie w terminach osobistego pragnienia, sprawstwa czy intencji. Oczywiście te dwa sposoby wyjaśnienia ze sobą nie rywalizują – one się wzajemnie uzupełniają.
Nie wszyscy to dostrzegają. Wielu naukowców nie dostrzega, że istnieje więcej niż jeden poziom wyjaśniania. Przyjmują pogląd zwany scjentyzmem, który zakłada, że istnieje tylko jedna droga do prawdy – droga wyjaśniania naukowego.

Mój kolega z Oxfordu, Richard Swinburne, powiedział kiedyś: nauka wyjaśnia, lecz ja postuluję Boga, by wyjaśnić, dlaczego nauka wyjaśnia. Zaś jednym z kluczowych argumentów podanych przez Richarda Dawkinsa w „Bogu urojonym” jest stwierdzenie, że jeśli uznajesz istnienie Boga jako twórcy Wszechświata, to musisz logicznie zapytać, kto stworzył Boga. A następnie: kto stworzył tego, kto stworzył Boga – i tak w nieskończoność, ad absurdum. Ale to rozumowanie pomija istotny szczegół: ukryte założenie, że Bóg został stworzony. Tymczasem chrześcijanie nie przyjmują tego założenia, więc cały argument upada. Odniosłem się do tego zagadnienia podczas debaty i zapytałem Dawkinsa: wierzysz, że zostałeś stworzony przez Wszechświat. Powiedz mi zatem: kto stworzył to, co stworzyło ciebie? Od ośmiu lat czekam na odpowiedź.

Kwestia, którą tutaj poruszamy, dotyczy ostatecznego poziomu rzeczywistości. Dla niektórych ateistów będą to masa i energia, dla innych Wieloświat, ale coraz bardziej popularna staje się również odpowiedź: ostateczna rzeczywistość jest niczym (zgodnie z ideą Hawkinga Wszechświat wyłonił się z niczego). Dla teistów takich jak ja ostateczną rzeczywistością jest Bóg. Mamy więc ciekawą sytuację intelektualną, gdy mówimy o podłożu istnienia Wszechświata: wybór pomiędzy Bogiem a niczym. Podkreślmy, że pytanie nie brzmi: czy ostateczna rzeczywistość w ogóle istnieje, ale raczej: co ją stanowi?

Skąd wzięły się prawa przyrody?
Argument Hawkinga – ze względu na prawo grawitacji Wszechświat, dlatego że może to zrobić, stworzy się z niczego – prowadzi nas do kolejnego „zamglenia”, dotyczącego statusu praw przyrody. Możemy bowiem zapytać, czym jest prawo grawitacji, jeśli nie ma niczego, co mogłoby je opisać?
Newtonowskie prawa ruchu w całej historii Wszechświata nie wprowadziły niczego w ruch. Te prawa opisują ruch. Ruch piłki bilardowej po stole nie został spowodowany przez prawa ruchu Newtona – został wywołany przez kogoś, kto ma kij. Prawa Newtona do pewnego stopnia ten ruch opiszą. Idea, że prawa coś tworzą, jest dziwaczna. Zapytałem kiedyś Petera Atkinsa, świetnego uczonego, popularyzatora nauki i zdeklarowanego ateistę, co stworzyło Wszechświat. Odpowiedział: matematyka. Odparłem: Peter, jestem matematykiem. Popatrz: jeden plus jeden równa się dwa. Czy to sprawiło kiedykolwiek, że w twoim portfelu pojawiły się dwa funty?

Hawking wierzy, że prawa przyrody (jak grawitacja) mogą powoływać coś do istnienia. Jednym z pierwszych przykładów praw, na jakie się powołuje, jest to, że Słońce wschodzi na wschodzie i zachodzi na zachodzie. Ale przecież ta prawidłowość nie stworzyła ani Słońca, ani wschodu, ani zachodu. To tylko opis tego, co dzieje się w pewnym fragmencie rzeczywistości.

Istnieje nieporozumienie dotyczące pojęcia „nic”. Czym innym jest filozoficzne pojęcie niczego, rozumianego jako absolutny brak bytu, a czym innym pojęcie „kwantowej próżni”, jakim posługują się fizycy. Leibniz postawił pytanie: dlaczego istnieje raczej coś (Wszechświat) niż nic? Moja odpowiedź brzmi: ponieważ stworzył to Bóg. Bóg nie jest niczym, ale nie jest też czymś w sensie fizycznym – jest duchem. A jeśli odrzucasz istnienie Boga, masz problem – musisz zmierzyć się z problemem powstania czegoś z niczego. W najlepszym przypadku redefiniujesz pojęcie niczego.

Wróćmy do Newtona i jego prawa grawitacji i zastanówmy się teraz, co ono wyjaśnia. Kiedy chodziłem do szkoły, myślałem, że wyjaśnia grawitację – ale to nieprawda. Prawo grawitacji daje nam sposoby, by obliczyć efekty grawitacyjne – co rodzi wspaniałe możliwości, na przykład posłania człowieka na Księżyc, ale nie wyjaśnia, czym grawitacja jest. Już Newton sobie uświadomił, że nie wie, czym jest grawitacja. Jak to ujął fizyk Richard Feynman: „Niech nikt was nie zwiedzie. Nikt nie wie, czym jest energia czy grawitacja”.
Gdy mówimy: „nauka coś wyjaśnia”, to niektórzy uznają, że to ostateczne i wyczerpujące wyjaśnienie. Tymczasem to nie tylko nie jest wyczerpujące wyjaśnienie w kontekście różnych kategorii, ale nie jest to nawet wyczerpujące wyjaśnienie w kontekście samej nauki. Dlatego popularne wyjaśnienie: „mamy wyjaśnienie naukowe, zatem nie potrzebujemy Boga”, jest fałszywe na kilku osobnych poziomach.

Języki Boga
Nie licząc mojej żony, mam dwie miłości: matematykę i języki. Właściwie matematyka stanowi jeden koniec spektrum językowego, można ją nazwać najbardziej eleganckim językiem. Osobiście uważam język – na wszystkich swoich poziomach – za najistotniejszą oznakę istnienia Boga. Po pierwsze, potrafimy komunikować się za pomocą języka naturalnego. Po drugie, jesteśmy zbudowani według przepisu zapisanego językiem DNA. Po trzecie, do pewnego stopnia potrafimy zrozumieć Wszechświat dzięki językowi matematyki. Jak stwierdził Kepler, uprawianie nauki polega na badaniu świata za pomocą języka matematyki, który Bóg nam podarował.

Oto ironia XXI-wiecznej fizyki. Żyjemy w epoce informacji. Informacja jest jednak bardzo trudna do zdefiniowania. Niemniej jedno, jak sądzę, jest pewne – informacja nie jest materialna. Nośniki informacji są zwykle fizyczne, ale informacja sama w sobie jest niematerialna.

Rozmawiałem kiedyś podczas kolacji z pewnym eminentnym biochemikiem, który przyznał się, że jest redukcjonistą ontologicznym – to znaczy wierzy, że wszystko da się zredukować do chemii i fizyki. Zaproponowałem mu eksperyment – poleciłem mu przeczytać menu i wyjaśnić, co tam jest. Przeczytał i odparł: kurczak. Zapytałem go, skąd wie – przecież to tylko atramentowe znaki na papierze, a jednak twierdzi, że mają one znaczenie. Skoro więc wszystko można wyjaśnić w terminach fizyki i chemii, to jak wyjaśnić z tej perspektywy fakt, że obdarzone są one znaczeniem?

Fizyka i chemia nie mają wystarczającej mocy eksplanacyjnej, by wyjaśnić znaczenie języka. Słowo „kurczak” to zaledwie siedem znaków, ale można z nich wywnioskować, że stoi za tym napisem jakaś inteligencja. To menu mogło być wydrukowane przez automatyczne procesy, przez urządzenia, które same w sobie są ślepe i mechaniczne. Ale jednak wiemy, że na pewnym poziomie musi wchodzić w grę inteligencja.

Mój rozmówca zajmował się badaniem DNA – kodu złożonego z kombinacji czterech „liter” (związków organicznych), przenoszącego informację genetyczną. Zapytałem go o ostateczne pochodzenie tego kodu. Przypadek i konieczność – odpowiedział. Przypomniałem mu, że słowo „kurczak” wystarczyło, by wywnioskował, że kryją się za nim umysł i cel. Tymczasem patrząc na najdłuższy wyraz na świecie – złożony z ponad 3,2 mld „liter” (w przybliżeniu po jednej na każdy rok istnienia Ziemi), z których zbudowany jest nasz genom, ktoś może stwierdzić, że stoją za tym wyłącznie przypadek i konieczność?
Jeden światopogląd, wychodząc od Wieloświata, energii czy wręcz od niczego, głosi, że umysł i idea Boga są pochodną fizyki i chemii. Drugi głosi, że „na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo”. Ten drugi światopogląd przekonuje, że nie umysł jest pochodną fizyki, chemii, energii-masy, ale wręcz odwrotnie – że to wszystko jest pochodną umysłu – umysłu boskiego. Który z tych dwóch światopoglądów ma więcej sensu z perspektywy nauki? Własną odpowiedź znam – ciekaw jestem waszej. ©

Przełożył Łukasz Kwiatek

JOHN LENNOX jest profesorem matematyki na Uniwersytecie w Oxfordzie, zajmuje się również badaniem relacji pomiędzy nauką a religią. Apologeta teizmu, uczestnik wielu publicznych dyskusji z Nowymi Ateistami, m.in. Richardem Dawkinsem i Christopherem Hitchensem.

Artykuł zredagowany na podstawie wykładu prof. Johna Lennoxa „Has Science Buried God?”, wygłoszonego w ramach cyklu „Granice nauki: Dwie Księgi”. Skróty i śródtytuły pochodzą od redakcji.

Strona główna

-------------- Irański Katyń   Rozmawiała Marta Urzędowska   25.05.2015 01:00 Ludzie, którzy wysłali na stryczek tysiące więźniów politycznych w wielkiej masakrze 1988 r., dziś zasiadają na najwyższych stołkach w państwie. A Zachód udaje, że tego nie widzi, bo nie chce drażnić ajatollahów - mówi Iraj Mesdaghi, irański opozycjonista, który dziesięć lat spędził w więzieniach.   MARTA URZĘDOWSKA: Jak się pan czuje? IRAJ MESDAGHI*: Mam problemy z kręgosłupem, z jelitami, bolą mnie nogi. Muszę na stałe brać wiele leków. Dlaczego? - Spędziłem dziesięć lat w trzech irańskich więzieniach - Evin, Gohardasht i Ghezel Hesar. Skazali mnie w 1981 r., miałem wtedy 21 lat. Wcześniej uczyłem się w San Diego w Kalifornii, miałem zostać inżynierem. Ale kiedy usłyszałem o rewolucji, żadna siła nie mogła mnie zatrzymać w USA. Chciałem zobaczyć, jak rodzi się wolność. Wtedy wszyscy się nią zachłysnęliśmy, jak Arabowie swoją wiosną. Arabom wiosna nie wyszła. - Nam jeszcze mniej. Zasłona z oczu spadła bardzo szybko, bo po szachu Mohammadzie Rezie Pahlavim władzę przejęły siły o wiele mroczniejsze. Czuliśmy się oszukani, każdy chciał walczyć. Byłem smarkaczem, ale przyłączyłem się do Mudżahedinów Ludowych - opozycji, która wcześniej sprzeciwiała się szachowi, a teraz nowej dyktaturze. Szybko z nimi zerwałem, ale pozostałem na czarnej liście władz. Zresztą wtedy, żeby wylądować w więzieniu, wystarczyło mieć nieprawomyślne książki albo znaleźć się w niewłaściwym miejscu. Jak moja żona - odsiedziała pięć lat, bo szła ulicą, na której trwał protest. Zgarnęli ją razem z demonstrantami. Mnie aresztowali w 1983 r. za "działalność wywrotową". Najpierw zamknęli mnie w Evin. Pisze się o nim: "okryte ponurą sławą teherańskie więzienie"... - Trzymają tam tych, których ajatollahowie nienawidzą najbardziej - więźniów sumienia. Przewinęło się przez nie tylu intelektualistów, że bywa nazywane "Uniwersytetem Evin". Teoretycznie to tylko areszt, ale ludzie siedzą tam latami bez procesu albo odsiadują cały wyrok. Standardowa metoda przesłuchań to tortury. Chociaż kiedy się jest politycznym, torturują wszędzie... Mnie najczęściej bili. Podwieszali za nadgarstki pod sufitem i zostawiali na kilka godzin. Wykręcali ręce do tyłu i związywali, wyłamując je z barków. Do dziś nie mogę podnosić rąk. Ale najgorsze było bicie w stopy grubym kablem. To ból nie do zniesienia. Tuż po aresztowaniu, jeszcze w Evin, przez pięć dni torturowali mnie niemal bez przerwy. Naliczyłem w tym czasie ok. 30 przesłuchań. Ale po wyroku torturowali dalej - właściwie w każdym z więzień, w których siedziałem. Żądali donoszenia na ludzi, z którymi działałem w Mudżahedinach, albo szpiegowania współwięźniów. Próbowali pana złamać? - Miesiącami siedziałem w izolatce, raz spędziłem sam cały rok. Ale najgorsze są "trumny". Kiedy przewieźli mnie do Ghezel Hesar, byłem zmaltretowany po Evin. Strażnicy śmiali się, że tu wreszcie odpocznę. W "trumnie" siedzisz w podłużnym pomieszczeniu, twarzą do ściany. Nie możesz pochylać się na boki, bo masz tam grube dechy. Strażnicy pilnują, żebyś nie oparł głowy na kolanach. Cały czas masz zawiązane oczy, nie wolno ci się odzywać. Do tego w celi panuje potworny hałas - z głośników puszczane są wersety Koranu, przemówienia ajatollahów albo wyznania więźniów, których udało się złamać. A czasem wyłączają wszystko i panuje kompletna cisza. Właściwie nie wiem, co jest gorsze. Siedzisz tak dniami, tygodniami. Wielu straciło rozum. Jak pan wytrzymał dziesięć lat? - Zawsze byłem optymistą. Prababcia powtarzała mi, że nie ma większego grzechu niż rozczarowanie. "We wszystkim, co nas spotyka, można znaleźć coś dobrego" - mówiła. Myślałem więc: przecież kiedyś stąd wyjdę. I próbowałem poprawić sobie nastrój. Kiedy siedziałem przez rok w izolatce, chciałem mieć coś żywego. Siedziałem w celi z plastikową podłogą, betonowymi ścianami, ale powtarzałem sobie, że muszę mieć roślinkę. Pewnego dnia przynieśli mi daktyle, było ich 32. Ułożyłem je w wiaderku, które dali mi do spuszczania wody w toalecie. I po dziesięciu dniach zobaczyłem, że z jednego coś kiełkuje. Wtedy poprosiłem o krem do golenia, schowałem nakrętkę i w niej umieściłem daktyla. Codziennie patrzyłem na malutkie kiełki; siedziałem tam jeszcze ponad sto dni, ale miałem już towarzysza. Kiedyś przez okno wpadł motyl - na kilka dni stał się dla mnie całym światem. Nawet z nim rozmawiałem. Raz przez okno, za którym widać było mały kawałek nieba nad murem, zobaczyłem ptaki. Krążyły nad więzieniem przez kilkanaście minut. Leżałem na pryczy i myślałem, że to takie moje prywatne przedstawienie. I znowu pomyślałem, że jestem szczęściarzem. Trzeba ciągle szukać takich drobnych powodów do radości, bo jeśli poddasz się rozpaczy, koniec z tobą. W 1988 r. stanął pan przed komisją śmierci. - W lipcu 1988 r., po zawieszeniu broni w wojnie z Irakiem, Chomeini wydał fatwę: "Więźniowie polityczni, którzy trwają przy swoich poglądach, tym samym prowadzą wojnę przeciwko Bogu i są wrogami islamu. Dlatego mają zostać natychmiast straceni". Chciał zemsty, bo Mudżahedini Ludowi mieli konszachty z wrogiem. Jednak naprawdę chodziło o każdego przeciwnika reżimu. Każdy polityczny miał stanąć przed komisją, która przeprowadzała błyskawiczny proces niezwiązany z wyrokiem, który odsiadywał, po czym wydawała wyrok śmierci. Egzekucje wykonywano natychmiast. Ja stanąłem przed komisją w Gohardasht. Zanim się zaczęło, kompletnie odcięli nas od świata - przestali nam puszczać wiadomości, skończyły się odwiedziny, telefony. Nawet strażnicy przez jakiś czas mieszkali w więzieniu. Na początku sierpnia zaczęła się jatka. Twarzy czterech członków komisji nigdy nie zapomnę. Ówczesny szef najwyższego sądu szariatu Hossein Ali Nayeri dzisiaj jest wiceszefem sądu najwyższego. Prokurator generalny Teheranu Morteza Eszraghi prowadzi prywatną praktykę w Teheranie. Jego zastępca Ebrahim Raisi jest szefem irańskiego sądownictwa. Wreszcie Mostafa Pourmohammadi, ówczesny wiceszef wywiadu, dziś jest ministrem sprawiedliwości . Jak wyglądały przesłuchania? - Spędzano nas w głównym korytarzu więzienia - nazywaliśmy go korytarzem śmierci. Sadzali nas na podłodze, mieliśmy zawiązane oczy. Moje zawiązali cienką szmatką, przez którą wszystko widziałem. Na początku grali z nami w ciuciubabkę. Na pierwszym przesłuchaniu pytali każdego, czy chciałby amnestii. Odpowiedziałem, że odsiedziałem już siedem lat, wytrzymam jeszcze trzy. Powiedziałem to z głupia frant, podejrzewając, że chcą mnie uwolnić w zamian za jakiś donos na współwięźniów albo inne świństwo. Kolejne przesłuchania to była zwykła szopka. Pytali, czy jestem gotów oskarżyć kolegów z opozycji, czy chcę walczyć z wrogami Iranu. Innych pytali, czy się modlą, czy wierzą w Allaha. Odpowiedzi nie miały znaczenia. Kiedy zrozumieliście, że czeka was śmierć? - Po kilku dniach, bo więźniowie po prostu znikali. Poza tym strażnicy stawali się bezczelni, powtarzali: "Może już dzisiaj kopnę cię w brzuch". Po kilku dniach połapaliśmy się, o co chodzi: skazańców stawiano na krzesłach, po czterech, a czasem po sześciu naraz. Zakładali im na głowę stryczki zwisające z dźwigu. Wtedy podchodził strażnik i z całej siły kopał. Więzień zwijał się z bólu, a krzesło wypadało mu spod nóg. Wieszali za budynkiem więzienia. Ciała chowali nocami w masowych grobach. Rodzinom powiedzieli o egzekucjach dopiero po kilku miesiącach, ale większości ciał do dziś nie odnaleziono. Niektórzy leżą w nieoznaczonych grobach na cmentarzu Khavaran w Teheranie, nazywanym przez władze "miejscem przeklętym". Nikt nie wie, ilu politycznych zginęło. Amnesty International szacuje, że ok. 5 tys., bo tyle nazwisk udało się potwierdzić, ale irańskie organizacje obliczają, że nawet 30 tys. ludzi. Komisje śmierci działały w całym kraju, a w mniejszych więzieniach, na prowincji, trudniej się liczy. Dlaczego pan ocalał? - Nie wiem. Nikt, kto przeżył, nie wie. To była jakaś straszliwa loteria. Niektórych zabijano po pierwszym przesłuchaniu, inni byli wzywani wiele razy. Ja za pierwszym razem wchodziłem jako piąty, wiem, że czterech przesłuchiwanych przede mną powieszono tego samego dnia. Może komisja założyła, że jednemu na pięciu odpuszczą, i ja akurat byłem tym piątym? Nigdy się nie dowiem. Z kilku przesłuchań udało mi się wymigać. Wykorzystałem to, że widziałem, więc ukradkiem przechodziłem do grup więźniów, którzy byli już po przesłuchaniu, albo nie reagowałem na wezwania. To było już po kilkunastu dniach masakry, kiedy strażnicy byli zmęczeni, mieli dosyć zabijania, więc przymykali oko. Krążyły plotki, że buntują się, że nie chcą już wieszać i żądają, żeby więźniów stawiać przed plutonem egzekucyjnym. Ale strzelanie byłoby zbyt głośne. Kiedy wszystko się skończyło, odsiedziałem ostatnie trzy lata. Po wyjściu uciekliśmy z żoną i synkiem przez góry do Turcji. Później, dzięki pomocy ONZ, dostaliśmy azyl w Szwecji. Przez ostatnie ćwierć wieku próbuje pan nagłośnić tamte. Nie lepiej cieszyć się świętym spokojem. - Nie mogę spokojnie patrzeć, jak irańskie władze próbują to zatuszować. Dlatego piszę książki, byłem konsultantem w Parlamencie Europejskim, współpracowałem z komisją ONZ ds. praw człowieka. Przekazywałem im moje zeznania, zrobiłem rysunki więzienia - korytarz śmierci, cele, miejsce egzekucji. Współpracowałem też z ONZ-owskim sędzią Geoffreyem Robertsonem przy opracowywaniu raportu na temat masakry. Robertson zalecił Radzie Bezpieczeństwa stworzenie specjalnego trybunału, który osądziłby "ludzi odpowiedzialnych za jedną z najgorszych zbrodni przeciwko prawom człowieka od czasów II wojny światowej". Tak się niestety nie stanie, bo względy strategiczne, negocjacje nuklearne są ważniejsze od praw człowieka. Ajatollahowie czują się bezkarni, wiedzą, że skoro zawarli porozumienie, Zachód nie zechce im wytykać paskudnych spraw z przeszłości. Wytknął im je irański trybunał. - Tak, to była niezwykła inicjatywa. Wiedząc, że nie mamy co liczyć na sprawiedliwość, postanowiliśmy opowiedzieć światu, co się stało latem 1988 r. Zorganizowaliśmy trybunał, w którym zasiadło wielu prominentnych prawników, ekspertów ds. prawa międzynarodowego. Gromadzili dowody, przesłuchiwali świadków - tych, którzy przeżyli, i rodziny ofiar. W trakcie transmitowanych na żywo w internecie w 2012 r. obrad zeznawało ponad 70 osób. Wyrok brzmiał: "Islamska Republika Iranu ponosi pełną odpowiedzialność za te rażące naruszenia praw człowieka. Powinna odpowiedzieć za zbrodnie przeciwko ludzkości". Wiem, że tak się nie stanie, ale teraz Irańczycy przynajmniej otwarcie mówią o masakrze. Wcześniej wymordowanie tysięcy ludzi, komisje śmierci, masowe groby - to wszystko były tematy tabu. 1988 r. to taki nasz irański Katyń. *Iraj Mesdaghi w 1988 r. stanął przed "komisją śmierci", która na mocy fatwy ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego skazała na śmierć tysiące więźniów politycznych. Od lat walczy o ukaranie winnych, którzy zajmują wysokie stanowiska w dzisiejszym Iranie. Gazeta Wyborcza 25 maja 2015   ---------------------------   TOMASZ KWAŚNIEWSKI: Porozmawiajmy   o sprzątaniu i bałaganie (entropii) ŁUKASZ BADOWSKI, doktor fizyki, popularyzator nauki: Ale przecież to jest czynność zupełnie bezsensowna. Jak to? - Nie słyszałeś o entropii? A powinienem? - No tak, bo to jedna z podstawowych zasad tego świata. Entropia opisuje miarę nieuporządkowania Wszechświata. A to nieuporządkowanie ma znaczenie, bo np. leży u podłoża naszego poczucia czasu. Jak to? - Entropię wymyślono po to, żeby opisywać zjawiska zachodzące w jednym kierunku. Prosta rzecz: masz szklankę, jak ona spadnie, to się rozbije. Koniec. Nie obserwujesz raczej sytuacji, w których nagle się sama skleja, wskakuje na stół. Choć są też takie zjawiska, które zachodzą zarówno w jedną, jak i w drugą stronę. Na przykład chmury. Najpierw się tworzą, potem rozpraszają, a potem znowu tworzą itd. Większość procesów to są jednak te, które zachodzą tylko w jedną stronę i nigdy się nie cofają. Albo dokładniej: których cofnięcie wymaga włożenia odpowiedniej ilości energii czy pracy. Jak się zderzą dwa samochody, to musisz włożyć bardzo dużo pracy, żeby się znowu dało nimi jeździć. Na przykład je wyklepać. To znaczy kiedyś było tak, że wystarczyło je wyklepać, bo dziś jak dochodzi nawet do niewielkiej stłuczki, to cały samochód idzie w drzazgi. I tak właśnie powinno się dziać, bo w tych dawnych, twardych samochodach, jak uderzałeś w ścianę, to ona zostawała, podobnie jak auto, ale twój kręgosłup nie wytrzymywał. Ktoś przecież musiał przejąć tę energię. A jak samochód idzie w drzazgi, to ona się rozprasza. Zderzenie to proces, którym produkuje się ogromną ilość entropii. I to nawet widać, bo przed zderzeniem samochód jest ładny, gładki, uporządkowany, a po nim to taki wielki miszmasz małych cząstek.   Ujarzmianie czasu Czyli ta entropia... - Najprościej ją sobie wyobrazić, mając do dyspozycji talię kart. Układasz je kolorami: pik, trefl, karo, kier. Jest dużo możliwych ułożeń, które spełniają ten warunek. Trójka może być po dwójce, ale może być też po piątce itd. Każde takie ułożenie nazywa się mikrostanem. Ale jak potasujesz karty tak, żeby kolory się wymieszały, to okazuje się, że takich wymieszanych możliwych mikrostanów jest dużo więcej. Fizyk powie: układy uporządkowane mogą się realizować na niewiele sposobów. Czyli mają małą entropię. Układy nieuporządkowane mogą się realizować na wiele sposobów. Mają dużą entropię. Bo entropia to miara liczby mikrostanów dających dany stan. Tasując karty, rzadko kiedy przechodzisz od stanu nieuporządkowanego do uporządkowanego. Inaczej mówiąc: bardzo rzadko się zdarza, że tasując karty, ułożysz je kolorami. Raczej one jeszcze bardziej się wymieszają. A to oznacza, że jeśli masz stan o niskiej entropii, to łatwo jest z niego przejść do wyższej. Wystarczy, że coś zrobisz. Ale jak masz już stan o wysokiej entropii, to jedyne, co możesz zrobić, to przejść jeszcze do takiego o wyższej. Wszechświat dąży do coraz większej entropii. Chodzi o to, że cząsteczki mają raczej tendencję do tego, żeby się rozpraszać, niż tworzyć uporządkowane struktury? - One nie mają żadnej tendencji, one po prostu robią rzeczy przypadkowe. No, ale przypadkowo błądząc, zawsze trudniej jest stworzyć coś konkretnego. Wyobraź sobie, że masz wszystkie części jakiegoś urządzenia. Na przykład samochodu. Wkładasz je do wielkiego pudła, zaczynasz nim potrząsać. Jaka jest szansa, że złożą się w samochód? Jeśli więc chcesz coś stworzyć albo naprawić, czyli na powrót uporządkować, to musisz w to włożyć pracę. Energię. Kolejna zasada jest taka, że jeżeli zaczniesz coś porządkować w jakimś obszarze przestrzeni, to rezultatem będzie wzrost entropii w innym.   Czyli jak ja tutaj coś sobie dłubię... - To tam gdzieś się coś rozpada. I to o więcej, niż tu uporządkowałeś. Chaos z każdym dniem robi się większy? - Na początku nasz świat był bardzo mały i uporządkowany. Był punktem o wysokiej energii. A dziś wygląda zupełnie inaczej. Entropia stale rośnie. A w związku z tym cokolwiek byś robił, to zawsze prowadzi do śmierci, rozkładu. Choć z drugiej strony jest też tak, że pewne procesy potrafią korzystać z tego rosnącego nieuporządkowania naszego świata, czyli jakby surfować na fali rosnącej entropii. I to się nazywa: życie. No bo jak gdzieś entropia rośnie, to można - kosztem energii, która przy okazji zostaje uwolniona - coś zrobić. Na przykład rośliny biorą dwutlenek węgla, wodę, związki mineralne - i robią z tego coś bardziej złożonego, dajmy na to cukry. A co się wtedy rozpada i gdzie? - W przypadku roślin w ostatecznym rozrachunku za wszystko płaci Słońce. Jak to? - No bo rośliny działają w ten sposób, że są zasilane energią słoneczną. Ale jak Słońce za to płaci? - Słońce to taki wielki reaktor, w którym zachodzą reakcje termojądrowe. Produkuje mnóstwo energii, ale kosztem tego, że się wypala. Czyli przepala to swoje paliwo na coś, co już się nie nadaje do fuzji termojądrowej. Ta energia idzie do roślin i one dzięki temu mogą się organizować. A potem my je zjadamy, trawimy, czyli rozkładamy, i przy okazji powstaje energia, która nas napędza, ale też entropia, czyli produkt uboczny, bo te dwie rzeczy zawsze idą w parze. No i my tę entropię wydalamy z organizmu. Oczywiście kosztem kolejnej porcji energii. Czyli my też się wypalamy? - Nasz organizm składa się z komórek, które ciągle się psują. Czyli pojawia się w nich entropia, nieuporządkowanie, defekt. Jak coś się popsuje, to organizm to coś eliminuje. Czyli zabija popsutą komórkę, a w jej miejsce tworzy nową. To oczywiście wiąże się z wydatkiem energii. Sęk w tym, że tę popsutą komórkę też trzeba wydalić, co stanowi dodatkowy koszt energetyczny. No i to już się nie bilansuje. Więc my tak surfujemy na fali tej rosnącej entropii, ale po pierwsze: ta fala nieustająco wygasa, a po drugie: kumulujemy błędy i w końcu w tę falę wpadamy, trafiamy do ziemi. A te błędy? - Chodzi mi o to, że każdy kolejny podział komórki to jest jakieś ryzyko mutacji. I tu dochodzimy do bałaganu. No bo co to jest bałagan? Co to jest nieuporządkowanie? Bałagan to jest coś takiego, że musisz zadać więcej pytań, aby coś znaleźć. A z tego wynika, że możesz potraktować entropię nie tyle jako miarę nieuporządkowania, ile jako swojego rodzaju ucieczkę informacji. Im większe nieuporządkowanie, tym więcej musisz zadać pytań, żeby coś znaleźć. W efekcie możesz myśleć o świecie jako o procesie nie przelewania się entropii, ale przelewania się informacji, a to już ma ciekawe konsekwencje, bo wtedy wchodzimy w kwestię mechaniki kwantowej, dla której "informacja" jest pojęciem kluczowym. Niestety, tu musimy się zatrzymać, bo ja nie wiem, co to jest kwant. - No to spróbujmy inaczej. Entropia zawsze rośnie, to już wiemy. Czyli rzeczy biegną w jednym kierunku. Czyli coś takiego jak czas istnieje. No, ale istnieje też cały potężny obszar fizyki, w którym w ogóle nie używa się pojęcia czasu. To jest pewnie to coś, co się nazywa fizyką kwantową? - Wystarczy zwykła mechanika. W mechanice klasycznej możesz rozważać takie obiekty jak na przykład przekładnia rowerowa, a ona w ogóle nie ma zdefiniowanej takiej wielkości jak entropia. Tam po prostu nie ma stanów nieuporządkowanych. Jeśli zaniedbasz tarcie, to raz wprawiona w ruch pedałem będzie się kręcić w nieskończoność. I na poziomie mikroskopowym jest tak samo. Elektron biega wokół jądra atomowego i czas nie ma dla niego żadnego znaczenia. Dla teoretyka takiego jak ja czas w mechanice kwantowej to po prostu literka "t" w równaniu, której mogę się łatwo pozbyć. Tu podzielę, tam pomnożę, pyk - nie ma czasu! Ale wtedy pojawia się pytanie: czy w ogóle coś takiego istnieje? I jak to jest, że my mamy poczucie czasu, skoro wszystkie fundamentalne, na takim poziomie mikroskopowym, procesy fizyczne są bezczasowe? Powstaje też pytanie: na którym poziomie tego opisu pojawia się entropia? No i przede wszystkim ona pojawia się dopiero wtedy, kiedy zaczynasz rozumieć, że coś jest nieuporządkowane. Czyli wtedy, kiedy zaczynasz badać informację. A to już wymaga istnienia rozumnego obserwatora. Innymi słowy: dopóki nie patrzysz, nie ma entropii.   Jak to? - Kładziesz gdzieś klucze, a potem robisz różne rzeczy, rośnie ci bałagan, ale dopóki nie będziesz tych kluczy potrzebował, czyli nie zadasz pytania: "Gdzie są moje klucze?", w ogóle nie będziesz wiedział, że one ci się zgubiły. I to jest właśnie ta różnica między fizyką klasyczną a kwantową. W fizyce kwantów mnóstwo rzeczy dzieje się dopiero wtedy, gdy patrzysz. To się nazywa zasadą nieoznaczoności Heisenberga - własności obiektów nie istnieją, dopóki nie nastąpi obserwacja. O rety! - Samochód jedzie z prędkością 80 km/godz. niezależnie od tego, czy zmierzy ją radar - elektron nie ma żadnej konkretnej prędkości, dopóki nie próbujemy jej zmierzyć. No a to oznacza, że aby płynął czas, ktoś musi coś obserwować. A wtedy nagle się okazuje, że czas nie tyle jest w samej fizyce, ile wydarza się na styku między fizyką a fizykiem. My prawdopodobnie dlatego postrzegamy czas, że nasz mózg, którym myślimy, że myślimy, podlega entropii. Bo mózg to jest duży, makroskopowy, chemiczno-biologiczny twór, w którym się cały czas coś rozkłada, rośnie bałagan - i tak to sobie płynie w tym czasie, zwiększa entropię, a w związku z tym nasz mózg jest jednokierunkowy. Czyli nasz czas jest de facto czasem biologicznym. My go narzucamy fizyce! No dobra, ale teraz powstaje pytanie, w jaki sposób ten czas wchodzi do fizyki. W ogóle - do naszego świata. - Przez entropię. Czy też raczej przez coś, co się fachowo nazywa strzałką czasu. Jest takie pojęcie jak śmierć cieplna wszechświata. Wiąże się z tym, że entropia tak rośnie i rośnie, aż w końcu dochodzisz do takiego ułożenia kart, że tasujesz, tasujesz i ten stan nieuporządkowania już się w zasadzie nie zmienia. Czyli dla tej konkretnej talii kart nie ma już stanu o większej entropii. We Wszechświecie też istnieje taki stan, do którego będziemy dochodzić. Że gwiazdy będą gasnąć, galaktyki się oddalać i wszystko będzie coraz zimniejsze, ciemniejsze, ciepło się równomiernie rozłoży po Wszechświecie. Śmierć cieplna Wszechświata to jest absolutna utopia socjalisty. Nie ma nierówności. Żadnych! A wiesz, jak to się stało, że ludzie w ogóle zainteresowali się entropią? Nie mam pojęcia. - Wzięło się stąd, że chcieli robić silniki. No i pierwsze, w czym się ludzie zorientowali, to to, że nie da rady skonstruować czegoś takiego jak perpetuum mobile. To w ogóle zaistnieć nie może. I nie istnieje. Wszystko, co pracuje, robi to kosztem czegoś. W szczególności silnik pracuje wtedy, kiedy coś spala. Na przykład paliwa kopalne. Efektem tego jest jakiś odpad, z którym ty musisz coś zrobić. A to wymaga dodatkowej porcji energii. Musisz więc znowu coś spalić itd. Czyli kiedy produkujesz energię -...jednocześnie produkujesz odpad w postaci entropii. Wszystko, co produkujemy, nasze śmieci, rozproszona energia, zanieczyszczenia, hałas, to jest entropia. A jak to się ma do czegoś takiego jak ekologia? - Ano tak, że możesz próbować minimalizować entropię produkowaną. Czyli wybierać procesy, które są możliwie najbardziej oszczędne. A robisz tak dlatego, że ta entropia, która leci w środowisko, to jest coś, co tobie przeszkadza. Słońce jest daleko i to, że tam entropia rośnie, roślinom nie przeszkadza, ale jak masz silnik i produkujesz spaliny, ciepło, hałas, to jest to coś, co trafia do twojego najbliższego otoczenia i potem ty musisz w tym obszarze o podwyższonej entropii funkcjonować. Przy okazji zwiększając swoją? - Właśnie. Dlatego ludzie eksportują swoje śmieci daleko. Statkami. Wyrzucają je do oceanu. Problem w tym, że im więcej wytworzysz śmieci, tym więcej musisz ich usunąć, a wywożenie śmieci produkuje też swoje własne śmieci, powstaje więc takie błędne koło, rozumiesz? Czyli sprzątanie -...jest rzeczą bezsensowną, a już na pewno nieekologiczną. No bo zobacz, ile my energii, czasu i środków wkładamy w to, żeby usunąć śmieci sprzed naszych oczu. Wrzucamy je do koszy, wynosimy na śmietnik, stamtąd zabierają je śmieciarki - i nawet jeśli później trafiają do sortowni, a potem znów na rynek, to jednak cały ten proces generuje ogromną masę kolejnych odpadów.   Wojna jest łatwiejsza niż pokój. No i co tu robić? - Śmiecić jak najmniej. A poza tym pogodzić się z tym, że ilekolwiek byś sprzątał, bałagan zawsze będzie. I to coraz większy. Dlatego to, co powinieneś zrobić, to raczej nauczyć się sobie z nim radzić, niż go sprzątać. A tak w praktyce? - Zamiast sprzątać swoje biurko - trzymać się pewnych zasad. Na przykład: żeby kłaść klucze zawsze w to samo miejsce. Wtedy niezależnie od tego, jaki masz bałagan, wiadomo, że klucze tam są. Dokumenty trzymać raczej w teczuszkach, nie za dużych. Bo jak masz duży zbiór elementów, to bardzo drobne przetasowanie może ci go kompletnie zmienić. Czyli chodzi o to, żeby się starać nie robić bałaganu? - Chodzi o to, żeby starać się żyć w bałaganie. Ale od czasu do czasu musisz przecież posprzątać, bo dochodzisz do momentu, w którym nie tylko nie możesz niczego znaleźć, ale to po prostu staje się też męczące. - I to jest właśnie tajemnica życia, że ono sobie z tym radzi. Bo życie, jak już powiedzieliśmy, to jest surfowanie na fali ciągle narastającej entropii. Albo inaczej mówiąc: życie jest sztuką nie tyle sprzątania, ile unoszenia się na szczycie bałaganu. No, ale jest taki fajny moment, na przykład w sobotę, gdy wszystko jest już posprzątane, poukładane, a w związku z tym robi się miło, czysto, sympatycznie. - Z tym że jest to moment absolutnie ulotny, a poza tym popatrz, ile energii życiowej na to straciłeś. No, ale to daje poczucie satysfakcji. Wpływu. Kontroli. - Złudnej. Ale tak, masz rację i może właśnie o to w tym sprzątaniu, w tym porządkowaniu chodzi. O taką metafizyczną wiarę, że entropia kiedyś zostanie pokonana. Dlatego ludzie sprzątają w sobotę, a w niedzielę idą do kościoła. Nie śmiej się! Człowiek wierzy w to, że można pokonać śmierć. Że może gdzieś tam istnieje taki świat, który jest źródłem takiego porządku, że pokona wszelką entropię. Czasem mam też poczucie, że w moim życiu pojawia się bałagan. Myślę wtedy, że muszę go uporządkować, skupiam się więc na pojedynczych rzeczach... - W związku z czym w innych częściach twojego życia bałagan rośnie. Dlatego jak tylko ogarnę tę jedną rzecz, zaraz biorę się za drugą. - Co nie zmienia faktu, że suma bałaganu w twoim życiu wzrasta. Możesz mieć tylko chwilowe poczucie, że tak się nie dzieje. Może być też tak, że ten twój bałagan ktoś od ciebie przejmie. Na przykład twoja żona. Dzieci. Twoi pracownicy. Albo zupełnie ktoś inny, na przykład dzieci w Indonezji, które są wykorzystywane w procesie produkcji tego nowego urządzenia, które sobie kupiłeś i które służy do porządkowania twojego bałaganu.   Albo żyjesz kosztem innych, albo starasz się nie przesadzać. Nie ma innej możliwości. Ale ja czasem naprawdę mam poczucie uporządkowania. Faktyczne. Ulgi nawet. - Bo ty, zresztą jak większość ludzi, patrzysz wąsko. Na czubek własnego nosa. I tu, przed tym nosem, masz porządek, ale już nie dostrzegasz tego, że za plecami rośnie ci cała góra śmierci. Że twoi bliscy się pod nimi uginają. Są tacy, co sprzątają wręcz maniakalnie. Kompulsywnie. I oni to robią bardzo często po to, żeby nie dostrzegać tego, że tak poza tym w ich życiu panuje ogromny bałagan. Oni marnują mnóstwo czasu i energii na sprzątanie. Tak wiele, że już nie mają energii i czasu na to, by zająć się tymi innymi obszarami życia. Gazeta Wyborcza 28 lipca 2015          ---------------------------------------------     Papież Franciszek LAUDATO SI' W trosce o wspólny dom    "św. Franciszek  zażądał aby w klasztorze zawsze zostawiano część ogrodu nieuprawianą, by rosły w niej dzikie zioła, tak aby ci, którzy je podziwiają, mogli wznieść myśl do Boga, twórcy tak wielkiego piękna". Świat to coś więcej niż problem do rozwiązania, jest radosną tajemnicą, którą podziwiamy w zachwycie, oddając chwałę Bogu (12).   CO SIĘ DZIEJE W NASZYM DOMU Najpoważniejsze skutki wszystkich przestępstw przeciwko środowisku znoszą ludzie najubożsi (32). Prawdziwe podejście ekologiczne musi włączyć sprawiedliwość w dyskusje o środowisku, aby usłyszeć zarówno wołanie ziemi, jak i krzyk biednych (33).    Mniejszość uważa, że ma prawo do konsumpcji, której nie sposób upowszechnić, bo planeta nie byłaby w stanie pomieścić odpadów takiej konsumpcji. Wiemy również, że marnotrawstwu ulega niemal jedna trzecia produkowanej żywności a "żywność, którą się wyrzuca, jest niejako żywnością kradzioną ze stołu ubogich" (34). Nigdy nie traktowaliśmy tak źle i nie okaleczyliśmy tak naszego wspólnego domu, jak miało to miejsce w ciągu ostatnich dwóch stuleci. A jesteśmy wezwani, aby być narzędziem Boga Ojca, żeby nasza planeta była tym, co On wymarzył, stwarzając ją, i by odpowiadała na Jego projekt pokoju, piękna i pełni (37).  Ludzkość zawiodła Boże oczekiwania (41) Degradacja środowiska przyrodniczego i ludzkiego oraz degradacja etyczna są ze sobą ściśle powiązane (38).   EWANGELIA STWORZENIA Jeden jedyny sposób interpretowania i przekształcania rzeczywistości nie przynosi rozwiązań (42). "Każde stworzenie posiada swoją własną dobroć i doskonałość" (47). "Stworzenie to znacznie więcej niż natura, ponieważ związane jest z Bożym planem miłości, gdzie każda istota ma wartość i znaczenie... Stworzenie można zrozumieć tylko jako dar, który pochodzi z otwartej dłoni Ojca nas wszystkich, jako rzeczywistość oświetlona miłością, wzywająca nas do powszechnej komunii (51). "Miłujesz bowiem wszystkie stworzenia, niczym się nie brzydzisz" (Mdr 11,24) Myśl judeochrześcijańska zdemitologizowała naturę. Nie przestając jej podziwiać za wspaniałość i ogrom, nie przypisuje już jej charakteru boskiego (52). "Przyroda jest niczym innym, jak pewnym rodzajem prawdziwej sztuki, a mianowicie Boskiej sztuki, wpisane w rzeczy, które poruszane są ku określonemu celowi. To tak jakby budowniczy statku mógł nadać drewnu to, przez co samo mogłoby przybrać formę statku" -Tomasz z Akwinu (53). Nie zauważamy, że niektórzy ludzie popadają w nędzę bez realnych możliwości poprawy, podczas gdy inni nawet nie wiedzą co robić z tym co posiadają, z próżnością afiszując się rzekomą wyższością, i zostawiają za sobą taki poziom odpadów, że rozpowszechnienie tego zjawiska groziłoby zniszczeniem planety (60). Zasada podporządkowania własności prywatnej powszechnemu przeznaczeniu dóbr jest zatem uniwersalnym prawem użytkowania... Tradycja chrześcijańska nigdy nie uznała prawa do własności prywatnej za absolutne i nienaruszalne i podkreśla społeczną funkcję wszelkiej formy własności prywatnej (62).  Środowisko jest dobrem publicznym, mieniem całej ludzkości i wszyscy są za nie odpowiedzialni. Ten, kto posiada jego część, ma ją jedynie po to, aby zarządzać nią dla dobra wszystkich. Jeśli tego nie czynimy, to bierzemy na swe sumienie ciężar zaprzeczenia istnieniu innych (63).  Jezus był w stałym kontakcie z przyrodą i zwracał na nią szczególną uwagę, pełną miłości i zadziwienia. Nie jawi się On jako asceta, odseparowany od świata, czy wróg rzeczy przyjemnych w życiu (64). "W Nim zamieszkała cała Pełnia i przez Niego Bóg pojednał wszystko ze sob"(65). Te same dzikie kwiaty i ptaki, które podziwiał swymi ludzkimi oczami, są obecnie wypełnione Jego jaśniejącą obecnością (66).   ODPOWIEDZIALNOŚĆ LUDZI ZA KRYZYS EKOLOGICZNY Ludzkość (wobec natury) przyjęła technolog...jakbyśmy mieli do czynienia z rzeczywistością zupełnie bezkształtną, całkowicie dostępną manipulacji. To, co liczy się obecnie, to wydobycie z rzeczy wszystkiego, co możliwe, przez zawłaszczenie wynikające z ignorancji człowieka (70). Zakłada ona fałszywe przekonanie o nieskończonej dostępności dóbr naszej planety. Przedmioty wytwarzane przez technikę nie są neutralne, ponieważ wpływają na styl życia i ukierunkowują możliwości społeczne zgodnie z interesami określonych grup władzy (71). W istocie technika dąży do tego, aby nic nie pozostało poza jej żelazną logiką. Postrzega wszelki rozwój technologiczny w zależności od zysku, nie zwracając uwagi na jakiekolwiek negatywne skutki dla człowieka (72).  Fragmentaryzacja wiedzy prowadzi do utraty sensu całości, szerokiej perspektywy, czy problemów środowiska i ubogich (73). Życie zaczyna się sprowadzać do ulegania okolicznościom uwarunkowanym przez technikę, pojmowaną jako główne źródło interpretacji istnienia. (Tymczasem) "RZECZYWISTOŚĆ JEST WAŻNIEJSZA OD IDEI" - Ewangelii gaudium. Kultura ekologiczna powinna być innym spojrzeniem, myślą, polityką, programem edukacyjnym, stylem życia i duchowości, które nadawałyby kształt sprzeciwowi wobec ekspansji paradygmatu technokratycznemu. Ludzie dają sobie sprawę z tego, że postęp nauki i techniki nie jest jednoznaczny z postępem ludzkości i historii. Nowość produktów łączy się z ciążącą nudą. Trudno nam się zatrzymać, aby odzyskać pełnię życia (75). Konieczne jest spowolnienie marszu (76) Jeśli nie uznaje się w samej rzeczywistości znaczenia człowieka ubogiego, ludzkiego embrionu, osoby niepełnosprawnej, trudno będzie usłyszeć wołanie samej przyrody (77). Ponieważ wszystko jest ze sobą powiązane, nie da się pogodzić obrony przyrody z usprawiedliwianiem aborcji. Nie ma ekologii bez właściwej antropologii (78).  "Każde naruszenie solidarności i przyjaźni obywatelskiej powoduje szkody ekologiczne" - Benedykt XVI (94). Kiedy człowiek traci zdolność do zachwytu (kontemplacji) i szacunku, powstają warunki w których sens pracy ulega wypaczeniu.  Praca powinna być miejscem wielowymiarowego rozwoju osobistego, kreatywności, prognozowania, realizacją wartości, komunikacją z innymi i postawą uwielbienia Boga (83). Nie można powstrzymać ludzkiej kreatywności. Równocześnie nie można pomijać ponownego przemyślenia celów, skutków, kontekstu oraz ograniczeń etycznych tej ludzkiej aktywności, która jest formą władzy, niosącą poważne ryzyko (86).    EKOLOGIA INTEGRALNA Obok dziedzictwa przyrodniczego, równie zagrożone jest dziedzictwo historyczne, artystyczne i kulturowe. Dlatego ekologia zakłada również troskę o bogactwo kultury ludzkiej w najszerszym tego słowa znaczeniu. Konsumpcyjna wizja (praktyka) człowieka, wspierana przez machinę dzisiejszej zglobalizowanej ekonomii, dąży do ujednolicenia kultury i osłabienia ogromnej różnorodności kulturowej, będącej skarbem ludzkości (94). Nie można także narzucać pojęcia jakości życia. Zanik pewnej kultury może być ... bardziej poważny jak wyginięcie gatunku zwierząt lub roślin (95). "Jesteśmy w domu" w aglomeracji, która nas jednoczy. Jakże piękne są miasta, które przezwyciężyły niezdrową nieufność i integrują osoby różniące się, czyniąc z tej integracji nowy czynnik rozwoju! Jakże piękne są miasta, które w swoich planach architektonicznych pełne są przestrzeni łączących, ułatwiających relację, sprzyjających uznaniu drugiego człowieka (99).  Benedykt XVI powiedział, że istnieje także "ekologia człowieka", gdyż również człowiek ma naturę, którą winien szanować i którą nie może manipulować według swego uznania. Niezbędne jest poznawanie i akceptacja swojego ciała (100). Zasada dobra wspólnego wymaga, by nade wszystko mieć przed oczyma ogromną godność ubogiego w świetle najgłębszych przekonań wiary. Ta opcja jest obecnie podstawowym wymogiem etycznym dla skutecznej realizacji dobra wspólnego.   Pojęcie dobra wspólnego dotyczy również przyszłych pokoleń, ponieważ ziemia którą otrzymaliśmy należy również do tych, którzy przyjdą po nas (102). Środowisko (...) jest to pożyczka, którą każde pokolenie otrzymuje i powinno przekazywać następnym pokoleniom. Trzeba sobie zdać sprawę, że stawką jest nasza godność. To my sami, jako pierwsi, jesteśmy zainteresowani w przekazywaniu takiej planety, gdzie ludzkość, która przyjdzie po nas, mogłaby zamieszkać (103).   WYTYCZNE I DZIAŁANIA Wiemy, że technologia oparta na spalaniu silnie zanieczyszczających paliw kopalnianych, zwłaszcza węgla, ale także ropy naftowej a w mniejszym stopniu gazu, powinna być stopniowo zastąpiona. Kraje, które skorzystały z wysokiego stopnia uprzemysłowienia kosztem ogromnych emisji gazów cieplarnianych, mają większą odpowiedzialność, by przyczynić się do rozwiązania problemów, które same spowodowały (109). Pilnie potrzebna jest prawdziwa światowa władza polityczna aby zarządzać ekonomią światową, uzdrowić gospodarki dotknięte kryzysem (...) przeprowadzić prawdziwe, pełne rozbrojenie oraz zagwarantować bezpieczeństwo żywieniowe i pokój; zapewnić ochronę środowiska i uregulować ruchy migracyjne (111). Dramat polityki skoncentrowanej na doraźnych rezultatach, wspieranej również przez konsumpcyjną ludność, rodzi konieczność krótkoterminowego rozwoju. Zapominamy, że "czas jest ważniejszy niż przestrzeń", że nasze działania są zawsze owocniejsze, kiedy bardziej troszczymy się o generowanie rozwoju niż opanowanie przestrzeni władzy (113). Nie można myśleć o jednolitych receptach (114). Polityka nie powinna być podporządkowana ekonomii (...) absolutnemu panowaniu systemów finansowych (119). Im bardziej serce  danej osoby jest puste, tym bardziej potrzebuje ona rzeczy, które mogłaby kupić, posiadać i konsumować (129). Środowisko naturalne jest jednym z tych dóbr, których mechanizmy rynkowe nie są w stanie odpowiednio promować i chronić (120). Musimy być jednak przekonani, że spowolnienie pewnego tempa produkcji i konsumpcji może prowadzić do innego rodzaju rozwoju (121). Chodzi po prostu o przedefiniowanie postępu (122). Kupno jest zawsze aktem moralnym a nie tylko ekonomicznym (130). Nie wystarczy bowiem włączenie powierzchownych rozważań ekologicznych bez kwestionowania logiki leżącej u podstaw dzisiejszej kultury (124). Obsesja na tle konsumpcyjnego stylu życia, zwłaszcza gdy bardzo niewielu jest w stanie tak żyć, może sprowokować jedynie przemoc i wzajemne zniszczenie (129).   EDUKACJA I DUCHOWOŚĆ EKOLOGICZNA Nie można twierdzić, że nauki empiryczne w pełni wyjaśniają życie, istotę wszystkich stworzeń i całej rzeczywistości. Jeśli dokonujemy refleksji w tym zamkniętym obszarze, to zanika wrażliwość estetyczna, poezja, a także zdolność rozumu do dostrzegania sensu i celu rzeczy. Większość mieszkańców naszej planety deklaruje się jako wierzący, co powinno pobudzać religie do nawiązania dialogu, ukierunkowanego na opiekę nad naturą, obronę ubogich, budowanie sieci braterstwa i szacunku. Zapamiętajmy, że rzeczywistość jest ważniejsza od idei (127).   Każdego człowieka na tym świecie proszę, by nie zapominał o swojej godności, której nikt nie ma prawa mu odebrać   WYZWOLENIE z panującego paradygmatu technokratycznego dokonuje się na przykład gdy wspólnota małych przedsiębiorców wspiera niekonsumpcyjny styl życia, gdy technika nastawiona jest na rozwiązywanie konkretnych problemów ludzkich, z obowiązkiem niesienia pomocy innym, by żyli z większą godnością, a mniejszym cierpieniem. Zawsze można rozwinąć nową zdolność do wyjścia ku innym (131).  Albo kiedy twórcze poszukiwanie piękna i zachwyt stanowią jakiś rodzaj ocalenia (75). Do zadań polityki i różnych stowarzyszeń należy trud kształtowania sumień (....) wychowanie do odpowiedzialnej ascezy, do naznaczonego wdzięcznością podziwiania świata, do wrażliwości na kruchość ubogich i środowiska. Zwracanie uwagi na piękno i umiłowanie go pomaga nam w wydostaniu się z utylitarystycznego pragmatyzmu. Jeśli się nie uczymy zatrzymywania się, aby podziwiać i docenić piękno, to nic dziwnego, że wszystko staje się przedmiotem wyzysku bez skrupułów (135). Kryzys ekonomiczny jest wezwaniem do głębokiego wewnętrznego nawrócenia. Musimy jednak uznać, że niektórzy zaangażowani chrześcijanie i ludzie modlitwy pod pretekstem realizmu i pragmatyzmu często drwią z troski o środowisko naturalne. Inni są bierni i niechętnie zmieniają swoje przyzwyczajenia, brakuje im nawrócenia ekologicznego. Wzór: św. Franciszek z Asyżu (136). Nawróceni to pociąga za sobą wdzięczność i bezinteresowność, to znaczy uznanie, że świat jest darem otrzymanym z miłości Ojca, że nie jesteśmy odłączeni od innych stworzeń, lecz tworzymy z nimi wspaniałą powszechną komunię. Każde stworzenie odzwierciedla coś z Boga (138). Wstrzemięźliwość przeżywana świadomie i w wolności, wyzwala nas (139). Można mieć niewiele i żyć intensywnie, odnajdywać satysfakcję w braterskich spotkaniach, w usługiwaniu, w realizowaniu talentów, w muzyce, sztuce, w kontakcie z naturą, w modlitwie. Szczęście wymaga umiejętności ograniczenia pewnych potrzeb, które nas ogłuszają i bycia otwartym na wiele możliwości, jakie daje nam życie (140).  Pokój wewnętrzny idzie w parze ze zdolnością do zadziwienia, która prowadzi do głębi życia. Natura jest pełna słów miłości. Jezus uczył nas takiej postawy, kiedy zachęcał byśmy spojrzeli na lilie polne i ptaki powietrzne. On umiał być w pełni obecny wobec każdego człowieka i każdego stworzenia (141).  Miłość bezinteresowna sprawia, że możemy miłować nieprzyjaciół. Ta sama bezinteresowność sprawia, że kochamy i akceptujemy wiatr, słońce lub chmury, pomimo, że nie podlegają naszej kontroli (142). Sakramenty są uprzywilejowanym sposobem, w jaki natura jest przyjęta przez Boga i przemieniona w pośrednictwo życia nadprzyrodzonego. Poprzez kult jesteśmy zachęceni do objęcia świata na innym poziomie (145). Pan w tajemnicy wcielenia chciał dotrzeć do naszej intymności poprzez fragment materii. Nie z wysoka, ale od wewnątrz (146). Cała rzeczywistość zawiera w sobie znamię Trójcy Świętej. Świat stworzony na wzór Boga jest siecią relacji. Człowiek tym bardziej się rozwija im bardziej wchodzi w relacje, przekraczając siebie, aby żyć w komunii z Bogiem, z innymi i ze wszystkimi stworzeniami.  Maria, tak jak opłakiwała śmierć Jezusa, tak teraz ma współczucie dla cierpienia ukrzyżowanych ubogich oraz stworzeń tego świata zgładzonych ludzką mocą. Żyje Ona wraz z Jezusem, całkowicie przemieniona a wszystkie stworzenia opiewają Jej piękno. Józef w Ewangelii jawi się jako mąż sprawiedliwy, pracowity, mocny. Ale w jego postaci widzimy także wielką czułość, która nie jest cechą ludzi słabych, lecz naprawdę silnych, wrażliwych na rzeczywistość, gotowych kochać i służyć z pokorą (150). U kresu naszego życia spotkamy się z nieskończonym pięknem Boga. Niech nasze zmagania i nasz niepokój o tę planetę nie odbierają nam radości nadziei! . Jemu niech będzie chwała! (150).    MODLITWA ZA NASZĄ ZIEMIĘ (....) Ojcze ubogich ulecz nasze życie, byśmy strzegli świata, rozsiewali piękno a nie skażenie i zniszczenie.  (...) Naucz nas odkrywania wartości każdej rzeczy w zadziwieniu uznania, że jesteśmy głęboko zjednoczeni z każdym stworzeniem. Dziękujemy, że jesteś z nami każdego dnia.   CHRZEŚCIJAŃSKA MODLITWA WRAZ ZE STWORZENIEM Chwalimy Cię Ojcze, wraz ze wszystkim stworzeniami. Twoje są i pełne są Twojej obecności i Twojej czułości. Pochwalony bądź Panie! (Laudato si!). (...) Jezu, Synu Boży, wszystko przez ciebie zostało stworzone (...), stałeś się częścią tej ziemi i oglądałeś świat ludzkimi oczyma. Dziś żyjesz w każdym stworzeniu. Pochwalony bądź Panie! Duchu Święty, który kierujesz świat ku miłości Ojca i towarzyszysz jękom stworzenia. Pochwalony bądź Panie! Panie Boże w Trójcy Jedyny, piękna Wspólnoto nieskończonej miłości,  naucz nas dostrzegać Cię w pięknie wszechświata, gdzie wszystko mówi nam o Tobie. Oświeć mających władzę i pieniądze, aby nie popadali w grzech obojętności, aby miłowali dobro wspólne, wspierali słabych i opiekowali się światem, w którym żyjemy. Ubodzy i ziemia wołają: Panie, obejmij nas swą mocą i światłem, abyśmy chronili wszelkie życie, aby nadeszło Twoje Królestwo sprawiedliwości, pokoju, miłości i piękna. Pochwalony bądź, Panie! Amen. ------------------------------- W wielu kwestiach szczegółowych Kościół nie ma podstaw, by proponować definitywne rozwiązania, i rozumie, że powinien słuchać i promować uczciwą debatę wśród naukowców, szanując różnorodność opinii. Ale wystarczy uczciwie spojrzeć na rzeczywistość, aby zobaczyć, że ma miejsce wielka degradacja naszego wspólnego domu. Nadzieja zachęca nas do uznania, że zawsze jest wyjście, że zawsze możemy zmienić kurs, że zawsze możemy coś uczynić dla rozwiązania problemów (41).  WYPISAŁ AO   --------------------------------------------------------------------   PAPIEŻ FRANCISZEK O UCHODŹCACH "Nasz świat stoi w obliczu kryzysu uchodźców na skalę niespotykaną od II wojny światowej. To stawia przed nami wielkie wyzwania i wiele trudnych decyzji. Także na tym kontynencie tysiące osób zmuszonych jest wyruszyć na północ w poszukiwaniu lepszego życia dla siebie i swoich bliskich, w poszukiwaniu większych możliwości. Czyż nie tego pragniemy dla naszych dzieci? Nie możemy być zaskoczeni ich liczbą, ale raczej musimy ich postrzegać jako osoby, widząc ich twarze i słuchając ich opowieści, starając się zareagować najlepiej jak możemy na ich sytuację. Reagować w sposób, który jest zawsze humanistyczny, sprawiedliwy i braterski. Musimy unikać powszechnej pokusy: odrzucenia tego, co uciążliwe. Pamiętajmy o złotej zasadzie: Wszystko, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie! (Mt 7,12 ). Reguła ta wskazuje nam wyraźny kierunek. Traktujmy ich z tą samą miłością i współczuciem, z jakim sami chcemy być traktowani". Te słowa wypowiedział papież Franciszek w swoim historycznym wystąpieniu w Kongresie USA.   ---------------------------------------------------------------------------- UCHODŹCY Nie znam kraju zamkniętego na imigrantów, który by dobrze funkcjonował - przekonuje ekspert. Rozmowa z Maciejem Duszczykiem, ekspertem ds. migracji w Instytucie Polityki Społecznej i Ośrodku Badań nad Migracjami na Uniwersytecie Warszawskim  MARTA URZĘDOWSKA: Czy widzimy dziś upadek europejskiego systemu zarządzania migracjami?  MACIEJ DUSZCZYK: Nie, ale żaden system nie jest przygotowany na taki kryzys jak obecny. Teoretycznie dało się opracować taki scenariusz, ale już stałe utrzymywanie ogromnej liczby ośrodków dla uchodźców czy trzymanie pod bronią wielkiej liczby strażników granicznych nie ma sensu. To tak jak z pogodą - jesteśmy przygotowani na normalne opady deszczu. Ale gdyby po takiej suszy jak tegoroczna nagle przyszły ogromne opady, nie pomogłyby żadne zabezpieczenia. Byłaby powódź i już! Po raz pierwszy mamy do czynienia z sytuacją, że tuż przy granicach UE są państwa pogrążone w wojnie, jak Libia i Syria, niebędące w stanie pilnować granic, tak że kto chce, stamtąd wyjeżdża. W dodatku do niedawna kraje te były przedmurzem dla osób uciekających z Mali, Erytrei, Burkina Faso. Dziś to się skończyło.  - W Europie obserwujemy dziś zarządzanie kryzysowe - doraźne, a więc chaotyczne. Brak centrum decyzyjnego, nie ma w strukturach Unii człowieka odpowiedzialnego za zarządzanie migracjami. Dlatego kraje próbują radzić sobie na własną rękę. Krytykujemy Węgrów, Włochów czy Greków, a przecież zostali z problemem sami. Polityka Niemiec różni się od polityki Włoch czy Hiszpanii. Problem w Calais próbują rozwiązać ministrowie Wielkiej Brytanii i Francji, zgłaszając się jedynie do UE po pieniądze. To nie jest dobre. Może cała Europa powinna powiedzieć jak Niemcy: "Wpuszczamy wszystkich"?  - Kto tak mówi, nie zdaje sobie sprawy z tego, o jakich liczbach mówimy. Przede wszystkim to polityka nieodpowiedzialna, bo co będzie, gdy w przyszłym roku przyjedzie drugi milion albo dwa? Ale zarazem nie sposób tej decyzji nie podziwiać. Najpotężniejszy kraj Europy mówi, że każdy, kto przyjedzie, dostanie status - to niezwykle odważny krok. Odwaga ta wynika z dobrych doświadczeń w integracji, sprawnej realokacji imigrantów i dobrej współpracy rządu federalnego z landami. Nie da się integrować ludzi centralnie, centralnie można ich najwyżej wsadzać do ośrodków. W integrację muszą się włączyć samorządy lokalne wspierane przez rząd, ale głównie finansowo. Niemcy wiedzą, jak to robić. Austriacy wznowili kontrole graniczne. Schengen się posypie?  - Schengen jest systemem szerokim. To, że pozwala na przepływ osób bez kontroli granicznej, nie oznacza, iż w sytuacji kryzysu nie wolno jej wprowadzać. Dzisiaj Schengen nie zostanie raczej zlikwidowane, ale nie wykluczam, że zostanie zawieszone. Na szczęście mamy kilka miesięcy na zastanowienie, bo za chwilę fala uchodźców zmaleje, zaczną się sztormy i łódki nie będą mogły wyruszać. Mamy czas do wiosny. Europa ma większy kłopot z polityką migracyjną czy integracyjną?  - Z integracyjną. Państwa europejskie nie popełniały błędów co do liczby przyjmowanych ludzi. Ale nie było dobrego pomysłu, jak ich integrować, dlatego prawdziwe napięcia zaczynają się w drugim czy trzecim pokoleniu. To ludzie, którzy mają już obywatelstwo, niby są u siebie, ale nie dostaną takiej pracy jak ich koledzy ze studiów, bo mają "korzenie". Ten szklany sufit rodzi frustracje. Obowiązkowe kwoty uchodźców to dobry pomysł?  - W migracjach sztywne kontyngenty się nie sprawdzają. Powinny być elastyczne, oparte nie na liczbie mieszkańców czy PKB, ale na zdolności danego państwa do integracji właśnie. Niemcy przyjęły w tym roku 800 tys., a ich kontyngent to jakieś kilkadziesiąt - czyli przekroczyły go dziesięciokrotnie. Polska swojego nie wypełnia wcale. Ten system nie działa. Polska, zamiast blokować pomysły Komisji Europejskiej, powinna wyjść z własną inicjatywą - powiedzieć, ilu uchodźców zdoła przyjąć i zintegrować. Niestety, nie mamy u nas nawet zalążka polityki integracyjnej. Trzy lata temu proponowałem stworzenie w czterech dużych miastach korpusu asystentów rodziny wyspecjalizowanych w pracy z rodziną imigrancką. Miało to być 16 osób! Dowiedziałem się, że to niepotrzebny wydatek, bo Polska nie ma problemu z imigracją. Bez komentarza. Jak policzyć, ilu uchodźców możemy przyjąć?  - Wyobrażam sobie, że rząd zaprasza marszałków i wojewodów i mówi: zbadajcie wasze możliwości - gdzie uchodźcy mogą zamieszkać, czy macie organizacje pozarządowe lub kościelne, które pomogą itp. Pomagać należy na szczeblu lokalnym, ale pieniądze muszą płynąć od rządu, inaczej usłyszymy: "Nie mamy pieniędzy na żywienie w szkołach, a mamy przyjmować uchodźców?". Rząd powinien też rozmawiać z NGO [organizacjami pozarządowymi], bo to one mają doświadczenie w pomocy, potrafią uczyć języka, a uchodźcy ufają im bardziej niż państwu. Konieczne są też konsultacje z ekspertami ds. migracji. Mnie i moich kolegów od początku kryzysu nikt nie spytał o radę. Częściej proszą nas o konsultacje rządy innych państw. Nie oczekujemy, że polski rząd zrobi to, co doradzimy, ale warto wysłuchać ekspertów z kilkunastoletnim doświadczeniem. Dalej - niech się spotkają resorty pracy, edukacji, MSZ, niech pozbierają wszystko do kupy i niech premier powie na najbliższym szczycie UE: to jest polska oferta na miarę tego kryzysu i na miarę naszej historii. Mimo sukcesów gospodarczych ostatnich lat nadal jesteśmy biedniejsi, gorzej zarządzani i nie mamy doświadczenia z imigracją z krajów Afryki, ale jesteśmy solidarni. Niestety, nikt niczego nie przygotowuje. Nie wiem, skąd te wyliczenia, że 2 tys. uchodźców możemy przyjąć bez problemu, ale 2,8 tys. - już absolutnie nie. Prasa francuska, niemiecka czy brytyjska oskarża nas o łamanie solidarności europejskiej. Za parę lat w innych sprawach - ważniejszych dla nas - może nam się to boleśnie przypomnieć. W ostatniej naszej rozmowie mówił pan, że konieczna jest selekcja imigrantów.  - Jest czymś zupełnie normalnym i od zawsze w migracji stosowanym - choćby pod względem wykształcenia, dostępności ofert pracy. Czy szukając opiekunek do dzieci, nie robimy selekcji? Albo zapraszając wyłącznie osoby z wyższym wykształceniem? Unia Europejska ma specjalną dyrektywę skierowaną do osób wysoko wykwalifikowanych, to tzw. niebieska karta.   Czy możemy tę selekcję dotyczącą imigracji zarobkowej przenieść bezpośrednio na uchodźców? Teoretycznie nie, ale praktycznie musimy. I to robimy. Czeczen ubiegający się o status uchodźcy w Polsce ma większe szanse dostać go u nas niż w Austrii. Każde państwo wybiera uchodźców, którzy łatwiej dostają status, i takich, których nie chce. Społeczeństwa się różnią, dlatego mają prawo powiedzieć: są osoby, którym lepiej potrafimy pomóc. Ale fundacja Estera, która sprowadziła do Polski wyłącznie syryjskich chrześcijan, wywołała spory.  - Inicjatywa ta mogła się stać dobrym doświadczeniem, szkoda, że tak się nie dzieje. Media pokazują głównie negatywne sytuacje związane z uchodźcami z Syrii, ale prawda jest bardziej złożona. Ja nie krytykuję fundacji, ale boję się, że wyzwanie może ją przerosnąć, dlatego państwo powinno pomóc. Nie wiem, co robi w tej sprawie np. Ministerstwo Pracy odpowiedzialne za programy integracyjne. Na końcu procesu integracji jest człowiek. Cudzoziemiec, który jest częścią naszego społeczeństwa, pracuje, jego dzieci chodzą do szkoły, dobrze się czuje wśród Polaków. Żeby to się udało, powinien być dobrany pod nasze możliwości integracyjne.  - Nie muszą to być chrześcijanie, ale powinny być to osoby, którym będziemy mogli pomóc, bo mamy podobne doświadczenia. Są już u nas takie mniejszości. Nie pomożemy przybyszom, nie mając w Polsce nikogo, kto może się z nimi porozumieć. Jeśli przyjmiemy wyłącznie uchodźców obcych kulturowo, religijnie, trudnych do zintegrowania, będzie to miało negatywne skutki. A w przyszłości będzie jeszcze trudniej przekonać Polaków do gościnności. Prezydent mówił, że nie możemy przyjąć uchodźców, bo mamy już tysiące Ukraińców.  - Owszem, w ostatnim półroczu wzrosła imigracja zarobkowa z Ukrainy. W roku 2014 złożono niecałe 400 tys. wniosków o pozwolenia na pracę w Polsce, a w pierwszym półroczu bieżącego roku - już ponad 400 tys. Czyli przyjeżdża więcej Ukraińców za pracą, ale nie dostają statusu uchodźcy, chyba że Ukraina powie: jesteśmy państwem okupowanym, życie Ukraińców jest zagrożone. Na razie państwo działa, Straż Graniczna też, wizy są wydawane, ośrodki konsularne funkcjonują. Prezydent Duda, premier Kopacz czy prezes Szydło mylą pojęcia. Powtarzam: mamy do czynienia z imigracją zarobkową, natomiast uchodźstwo jest w Polsce na poziomie marginalnym. Jednak boimy się uchodźców jak ognia.  - Bo ich nie znamy. Nie mamy doświadczeń z uchodźcami, za to mamy mnóstwo negatywnych obrazów - groźnie wyglądający tłum szturmujący Lampedusę albo ojciec ściskający dziecko i przedzierający się przez granicę macedońsko-węgierską. Świetna kampania Urzędu ds. Cudzoziemców pokazująca dobre integracje - piekarza, lekarza, kierowcy - nie ma szans się przebić. Nawet gdy jedziemy do Paryża czy Londynu, nie widzimy dobrze zintegrowanych imigrantów, tylko tłum próbujący sprzedać nam pamiątki czy widokówki. Myślimy: nie chcemy takich w Warszawie pod Dworcem Centralnym czy na Starówce. Jednak państwa, gdzie są imigranci, zawsze lepiej funkcjonują społecznie i ekonomicznie niż te, w których imigrantów nie ma. Nie znam kraju zamkniętego na imigrację, który by dobrze funkcjonował. Każde państwo bogate, silne, dobrze zarządzane, społecznie odpowiedzialne - jest jednocześnie otwarte. Polska też skorzysta, jeśli przyjmie więcej imigrantów, pod warunkiem że zrobi to mądrze. Ci, którzy nawołują: "Otwórzmy granice, wpuśćmy choćby i pół miliona!", nie znają się na migracji. Ludzie to nie klocki, które można dowolnie poukładać. Dla zmiany postrzegania imigracji ważne jest podkreślanie, że osoby o odrębnej kulturze nie mogą bezkarnie łamać prawa. Słynny jest wyrok sądu w Belgii: cudzoziemiec, który pobił żonę, tak że stała się niepełnosprawna, dostał karę w zawieszeniu, bo w jego kulturze jest to dopuszczalne. To zła droga. Prawo musi być równe dla wszystkich. Cudzoziemcy, którzy nie akceptują wartości prawnych i społecznych państw przyjmujących, powinni być deportowani. A strach przed terrorystami, którzy zakradną się na łódki z imigrantami płynące do Europy?  - Wierzę, że służby potrafią wyłapywać ludzi, którzy chcą skrzywdzić Europejczyków. Ale żyjemy w niepewnych czasach. Nie wiem, czy bardziej prawdopodobne jest to, że terrorysta z Państwa Islamskiego wysadzi się w Polsce, czy to, że jakiś nacjonalista zrobi gdzieś w Europie to, co zrobił Breivik w Norwegii. Mówienie: "Żeby obronić Europę czy Polskę przed zalewem, jesteśmy gotowi na wszystko" - jest równie groźne. Wzrost radykalnych postaw ksenofobicznych to bomba z opóźnionym zapłonem. Owszem, możemy zbudować fortecę Europa, ale to nigdy nie będzie do końca skuteczne. Zawsze ktoś podrobi dokumenty czy da łapówkę. Jedynym państwem, które nie ma dziś problemu z imigracją, jest Korea Północna. Czy to model, na którym chcemy się wzorować? Czy odzyskamy kontrolę nad migracją?  - Radziliśmy sobie z trudniejszymi kryzysami - wojną, zimną wojną. Przekonaliśmy państwa do rezygnacji z granic. Czy kilkanaście lat temu ktoś by uwierzył, że uda się namówić Niemców, by otworzyli granice dla Polaków? Europa ma zdolność poradzenia sobie z tą dzisiejszą gehenną, ale trzeba opracować dobrą, wspólną strategię. Jednym ze scenariuszy - którego ja absolutnie nie popieram, ale widzę, że może być on realny - jest budowanie ogromnych ośrodków detencyjnych, jak to robią Australijczycy. Dogadajmy się z kilkoma państwami graniczącymi z Unią, by stworzyły na swoich terytoriach strzeżone ośrodki, gdzie przeprowadza się procedurę - kto może wjechać do UE, a kto nie. Wszystko byłoby lepsze niż chaos, jaki mamy dzisiaj. Jeśli nie odzyskamy kontroli nad migracjami, mogą Unię rozsadzić. Bardziej niż kryzys grecki czy kryzys strefy euro. Bo ten jest najbardziej, boleśnie realny - ci ludzie już są u naszych granic. Nie chciałbym, żeby uchodźcy na Lampedusie byli za sto lat opisywani w podręcznikach historii jako początek końca wspaniałego projektu, jakim jest Unia Europejska.  Gazeta Wyborcza 7 września 2015 ----------------------------------- DEKALOG KSIĘDZA HALIKA (Czechy)   Przez kilkadziesiąt lat pracowałem naukowo i zgłębiałem filozofię religii i religioznawstwo. Zresztą trochę o tym wiem nie tylko na podstawie studiowania źródeł wielkich religii, lecz także na podstawie podróży i osobistych spotkań. Sporządziłem więc dla swoich przyjaciół, którzy dziś muszą, podobnie jak ja, przeciwstawiać się populistycznym opiniom i przesądom antyislamskim, "dekalog argumentów", które mogą choć trochę przyczynić się do spokojniejszej i bardziej rzeczowej debaty. Mój dekalog  1. Wszelkie powszechne opinie o islamie - typu "islamu tutaj nie chcemy" - są upraszczające i błędne. Trzeba postawić pytanie: jaki islam? Islam ma dziś 1,6 mld statystycznych wyznawców, są wśród nich ludzie gorliwie pobożni i całkowicie obojętni. Islam nie ma jednego wspólnego autorytetu, żywego magisterium. Autorytetem jest Koran, a także Sunna [opowieści z życia Mahometa], tradycja, która może być - i jest - bardzo różnie interpretowana. 2. Jeśli coś rzeczywiście odrzuca od islamu, to jest to "Państwo Islamskie", które ma z islamem raczej tyle wspólnego, ile mieli irlandzcy terroryści czy ci, którzy palili czarownice i heretyków, z chrześcijaństwem czy z ewangelią. Od fanatyzmu nie była w historii wolna żadna religia, ale wszystkich przebił fanatyzm i przemoc używane przez ateistyczne reżimy XX wieku. Terroryzm i tzw. Państwo Islamskie jasno odrzuciły najwyższe autorytety prawne i religijne islamu. 3. W Niemczech, Anglii, Francji od dziesiątków lat żyją miliony muzułmanów, miejscowi obywatele ich znają, wiedzą, że olbrzymia większość z nich nie ma nic wspólnego z okropnościami islamskiego terroryzmu. I dlatego obywatele tych państw nie są tak spanikowani i histeryczni jak Czesi, z których większość nigdy żadnego muzułmanina nie widziała, ale którzy są od dłuższego czasu medialnie urabiani przez niebezpiecznych populistów, jak Konviczka czy Okamura [Martin Konviczka - czeski entomolog; Tomio Okamura - założyciel i poseł partii Wolność i Demokracja Bezpośrednia, pół-Japończyk; obaj działają aktywnie w ruchu antyuchodźczym]. Populistyczne i neonazistowskie reakcje antyislamskie są dla czeskiego społeczeństwa dużo bardziej niebezpieczne niż tysiące uchodźców, z których relatywnie nieduży procent chce zostać w Czechach. 4. Nie wszyscy uchodźcy są muzułmanami, wielu z nich jest muzułmanami w taki sposób, w jaki większość (także ochrzczonych) Czechów jest chrześcijanami. Wielu od formalnego tylko islamu po cichu odchodzi, niektórzy pod wrażeniem niesionej im chrześcijańskiej pomocy stają się chrześcijanami. Niektórzy szczerze, niektórzy z konformizmu. Spośród tych, którzy są naprawdę gorliwymi, wierzącymi muzułmanami, wielu zachowuje przede wszystkim te etyczne zasady islamu, które są podobne do chrześcijańskich. Swoim dochowywaniem zasad etycznych - takich jak uczciwość w handlu, solidarność z biednymi, troska o rodzinę, odrzucanie napojów alkoholowych czy narkotyków - mogliby zawstydzić niejednego chrześcijanina. "Fanatycznych muzułmanów" pomiędzy uchodźcami nie będzie wielu - ci dołączają do "Państwa Islamskiego" i nie uciekają przed nim. Ale nieprzyjaciół i fanatyków możemy z nich uczynić sami poprzez nasze reakcje i postawy.   5. Islam zobowiązuje uchodźców do nieislamskich krajów do ścisłego przestrzegania miejscowego prawa i zwyczajów, a także respektowania "ludzi księgi", chrześcijan i Żydów. Muzułmanie toczą dziś żywą dyskusję o szczególnym prawnym usytuowaniu w "innowierczej" przestrzeni w Europie, gdzie muzułmanie są w mniejszości. Chodzi o "fikh" - doktrynę prawną islamu. Niektórzy islamscy prawnicy żadnego szczególnego prawa nie uznają, zwłaszcza ci z Arabii Saudyjskiej. Inni, przeciwnie, mówią o potrzebie elastyczności szariatu. Do tej pory jednak prawnicy islamscy nie wypracowali takiej zasady, jaka od średniowiecza istnieje wśród Żydów - "dina de-malkuta dina", co oznacza, że miejscowe prawo staje się częścią ich własnego talmudycznego prawa. Ważne są dzisiaj dyskusje, jak urzeczywistniać zgodność z miejscowym prawem. I nie mniej ważne są twarde fakty: zdecydowana większość muzułmanów żyjących w Europie miejscowe prawo uznaje i zachowuje. 6. Czy uchodźcy wprowadzą w Czechach prawo szariatu, czym każdego prawie dnia jesteśmy straszeni w internecie? Szariat to prawo religijne i obowiązuje tylko muzułmanów - podobnie jak talmudyczna halacha obowiązuje tylko Żydów. Żydzi i chrześcijanie, nawet w krajach islamskich, nie byli nigdy do szariatu zobowiązywani. Postępowali zgodnie z własnym prawem. Jest więc absurdem bać się, że kilka tysięcy uchodźców - nawet gdyby wszyscy byli prawowiernymi muzułmanami - spowoduje, że nasz kraj stanie się krajem islamskiego prawa religijnego. A co z przyszłymi pokoleniami? Jeśli przez kilka najbliższych wieków nasi obywatele nie będą chcieli mieć dzieci albo zupełnie odejdą od chrześcijaństwa, to oczywiście rodzi się pytanie, czy aby nasz kraj nie zasłużył sobie na zmianę i przejście do innej kultury! 7. Prawem szariatu straszą przede wszystkim ci, którzy o nim słyszeli tyle, co parę zdań wyrwanych z tabloidów. Tych kilka stale cytowanych wypowiedzi - np. o zabijaniu odstępców od wiary czy całkowitej zależności kobiet - ma swoje historyczne źródła, ale większość także wyraźnie islamskich krajów takich praktyk nie stosuje. Podobnie jak Kościół katolicki pozwala sobie nie pamiętać o niektórych starszych papieskich dokumentach - np. o "Syllabusie" bł. Piusa XI, wyklinającym wolność prasy i wyznania - od których tak naprawdę nigdy się oficjalnie nie zdystansował, a fundamentaliści katoliccy do dziś się na nie powołują. Do owych ekstremalnych paragrafów odwołują się tak naprawdę tylko salafickie szkoły w Arabii Saudyjskiej, i to nie wszystkie. A terroryści na Koran i prawo szariatu powołują się w sposób nieuprawniony, bo naruszają ich podstawowy przepis: nie wolno zabijać niewinnego itp. W dzisiejszym rozdartym islamskim świecie dochodzi do ścierania się poglądów fanatyków z umiarkowanymi, którzy, odwrotnie niż fanatycy, podkreślają, że szariat nie jest właściwie interpretowany, gdy próbuje się tego dokonywać według średniowiecznych reguł, podziałów: zakazane (haram) i dozwolone (halal) - trzeba tworzyć i implementować nowe interpretacje duchowych zasad i reguł wyprowadzanych z Koranu, jak godność, dobroczynność, delikatność itp. Tak rozwija się np. islamski feminizm, podkreślający szacunek i uprzejmość w stosunku do kobiet. Fundamentaliści, zarówno muzułmańscy, jak i chrześcijańscy, z zasady prawdziwej głębi swoich świętych pism nie znają i cytują tylko wyrwane pojedyncze zdania czy myśli. 8. Jeśli uchodźcy będą u nas konfrontowani z nienawiścią, to trzeba sobie jasno uświadomić, że tacy panowie jak Konviczka i Okamura, ale też Zeman i Klaus [obecny i poprzedni prezydent Czech], i inni do nich podobni, w ten sposób wpychają ich w ręce islamskich fundamentalistów. I w ten sposób robią dokładnie to, o co owym ekstremistom chodzi. Kościół wykonuje bardzo pożyteczną pracę - pomaga potrzebującym i może ich motywować do dobrej adaptacji do społeczeństwa, dla którego potem mogą być bardzo pożyteczni. Kościół w ten sposób wyraził chęć wzięcia na siebie dużej części pomocy i opieki nad uchodźcami. Ale jeśli na naszych opuszczonych plebaniach imigranci zostaną wystawieni na psychiczny, a może też i fizyczny lincz ze strony "chrześcijan", to sami sobie wychowamy przyszłych terrorystów! 9. Wypowiedzi typu "przyjmujemy tylko chrześcijan" są głupie. W czym właściwie Republika Czeska, chwaląca się, że jest najbardziej ateistycznym krajem na świecie, "zasłużyła" w odróżnieniu od Austrii, Polski itp. na chrześcijańskich uchodźców? Czy naprawdę chrześcijanie z Syrii będą się u nas czuć dobrze? Chrześcijanie z Bliskiego Wschodu będą bardzo zdziwieni "chrześcijańskością" Czech, do której mają się bezproblemowo przysposobić. A gdzie gwarancja, że z chrześcijanami będą mniejsze problemy niż z muzułmanami - czy można tak generalizować? W czasie swych podróży poprzez sześć kontynentów zawsze spotykałem się z wysoką moralnością wśród muzułmanów i ze "specyficzną moralnością" w tzw. krajach chrześcijańskich - nigdy nie zostałem np. w muzułmańskich krajach, w odróżnieniu od Włoch, okradziony. Zasada "pomagać tylko chrześcijanom" jest niechrześcijańska, gdyż zaprzecza ewangelii Jezusowej, która mówi o pomaganiu wszystkim potrzebującym i przekraczaniu wszelkich granic etnicznych i religijnych. Pojawia się także obrona tego myślenia jako kompromisu w stosunku do czeskiej ksenofobii. "Do uchodźców chrześcijańskich lepiej się Czesi przyzwyczają, a wtedy i do muzułmanów jakoś przywykniemy". Ale gdy czytam w sieci okropne wypowiedzi odnoszące się do jakiekolwiek religii, to wątpię, czy można powiedzieć, że Czesi są bardziej tolerancyjni w stosunku do chrześcijan niż do muzułmanów. A za chrześcijanina uważa się u nas każdy, nawet ten, który nie zna "Ojcze nasz" czy Dekalogu. 10. Czy rdzeń naszego strachu przed utratą duchowej i kulturowej tożsamości nie polega na tym, że podświadomie nam się wydaje - bez względu na to, czy jesteśmy w stanie się do tego przyznać, czy też nie, i adekwatnie na to reagować - że naprawdę jako naród i społeczeństwo tę swoją tożsamość straciliśmy? I czy nie jest to w rzeczywistości główny problem, nad którym powinniśmy się w związku ze współczesną "wędrówką ludów" zastanowić?   -------------------------------- Sławomir Mizerski  23 marca 2005 Porządek wyższego rzędu Chaotyczna harmonia świata Rozmowa z prof. Michałem Tempczykiem teorii chaosu, demonie Laplace'a, kobiecie jako układzie niestabilnym i Bogu, który nie gra w kości.  wybitnym specjalistą z dziedziny... Sławomir Mizerski: – Za oknem dzień jak co dzień: Słońce świeci, wokół niego krąży sobie Ziemia, samoloty latają, nie spadają. Szczerze mówiąc, świat nie sprawia wrażenia szczególnie chaotycznego. Michał Tempczyk: – Wie pan, jeśli świat byłby naprawdę chaotyczny, to byśmy nie istnieli. Gdyby Ziemia zmieniała podczas ruchu swoją odległość wobec Słońca, raz byłoby minus 200 stopni Celsjusza, a raz plus 200. Żeby życie mogło powstać i rozwinąć się do tak dojrzałej postaci, warunki muszą być stabilne.   Zatem intuicja podpowiadająca, że istnieje w świecie porządek, jest słuszna. Zależy, co się obserwuje.   Fakt. Wystarczy popatrzeć na drobiny kurzu unoszące się w tym pokoju albo wyobrazić sobie, co się dzieje w kawałku materii, w którym dziko tańczą atomy, a już widać, że chaos jest dosłownie na wyciągnięcie ręki. Żeby go dostrzec, wystarczy spojrzeć na mapę pogody. Jak wiadomo, efektywność przewidywania pogody jest bardzo mała. Jednego dnia specjaliści coś przewidują, a następnego jest zupełnie inaczej, mimo że dysponują doskonałymi danymi, zdjęciami satelitarnymi. Widać, że pogoda jest w zasadzie nieprzewidywalna. Ale nie dlatego, że panuje w niej kompletny nieporządek. Teoria chaosu zajmuje się układami, które są uporządkowane, ale w bardzo skomplikowany i nieprzewidywalny sposób.   Wiem, ona bada chaos deterministyczny. Czyli jaki? Taki, w którym wciąż obowiązują prawa przyczynowe. Chodzi jednak o układy tak skomplikowane, że nie dają się one dokładnie opisać. Weźmy zjawisko paniki: jest pożar, ludzie biegają, bo chcą uciec. Są zdeterminowani, tylko że ich ruch nie składa się w regularny obraz, sprawia raczej wrażenie gigantycznego chaosu. Albo chmury. One nie płyną same z siebie, na ich ruch składa się wiele czynników. Ale ich ruch jest tak skomplikowany, że nie umiemy go dokładnie przewidzieć. Każdy pojedynczy atom leci zgodnie z zasadami fizyki klasycznej po linii prostej. Tylko że on zderza się około 100 mln razy na sekundę, więc nie przewidzi pan jego ruchu. Jest on chaotyczny, ale całkowicie zdeterminowany.   Newton i Dziesięć Przykazań Skąd się wziął w fizyce chaos? Pierwszy raz użył tego słowa fizyk Ludwig Boltzmann, kiedy w końcu XIX w. pytano go, dlaczego dużą porcję gazu można opisać tylko za pomocą praw statystycznych. Odparł, że w gazie panuje chaos molekularny. W ciele stałym atomy są powiązane i w tym wypadku nie może pan stosować opisu statystycznego, bo te atomy się ściśle trzymają. A w gazie one latają na wszystkie strony. I Boltzmann nazwał to hipotezą chaosu molekularnego.     Ale to nie on „odkrył” chaos? Nie. Zrobił to fizyk i matematyk Henri Poincaré w 1890 r. Badał on teoretycznie dwa duże kuliste ciała, które działają na siebie grawitacyjnie, pomiędzy którymi porusza się trzecie maleńkie ciało. I Poincaré zauważył, że to trzecie wariuje.   Dlaczego? Bo bez przerwy wchodziło w obszar, w którym tamte dwa duże ciała ciągnęły grawitacyjnie każde w swoją stronę.   Klasyczny układ niestabilny? Tak. Poincaré go odkrył, opisał. To można uznać za odkrycie chaosu. On zobaczył, że prosty układ dwóch ciał krążących wokół siebie według prostych praw fizyki po umieszczeniu między nimi trzeciego malutkiego zachowuje się dziwnie. To ciało zaczyna się wahać, wystarczy drobiazg, np. lekkie drżenie lub to, że mucha na nim siądzie, i jego losy się zmieniają, zostaje skierowane nieoczekiwanie w zupełnie inną stronę. Powstaje układ szalenie złożony i niestabilny.   Zaczynają się procesy chaotyczne. Procesy, w których ma pan taką nieregularność trajektorii ruchu, że nie można tego opisać ani przewidzieć. Mimo że to wszystko podlega prawom mechaniki. Stąd ta trochę dziwna zbitka pojęć: chaos deterministyczny. Nieregularne działania podlegające pewnym prawom. Ale w końcu nikt nie powiedział, że prawa powinny wymuszać regularne działania.   Uczono nas, że historia nauki jest historią eliminowania chaosu, dostrzegania harmonii i matematycznego porządku w świecie. Wydawało się nawet, że ok. 100 lat temu nauka była bliska ostatecznych sformułowań na ten temat. A tu wyskoczył ten chaos. Porządek, o którym pan mówi, to był taki ideał, pisał o nim w końcu XVIII w. Laplace. A tak naprawdę, co fizyka opisuje? Strasznie proste układy. Nie potrafi ona opisać na przykład Słońca ze wszystkimi krążącymi wokół niego planetami. Model układu planetarnego jest taki, że Słońce działa na wszystkie planety, ale planety na siebie już nie. Potrzeba było dopiero bardzo wyrafinowanych metod matematycznych i obserwacyjnych, żeby dostrzec, że to nie wygląda tak prosto, że np. Uran porusza się niezupełnie tak, jak się przewiduje. I z tego zachowania Uranu wyciągnięto wniosek, że musi istnieć jakaś planeta, która zaburza jego ruch. Liczono to całymi latami, żeby ustalić, gdzie ta planeta się znajduje. I w ten sposób odkryto Neptuna. Okazuje się zatem, że granice świata opisywanego przez klasyczną fizykę są wąskie.   Opisuje ona świat uproszczony? I to niesamowicie. Gdyby pan chciał wyliczyć oddziaływanie wzajemne Słońca i choćby trzech planet, już by się panu nie udało, w każdym razie w XIX w., bo teraz mamy komputery. Fizyka Newtona opisywała świat idealny, w którym obowiązywały proste prawa. Ona mi się kojarzy z etyką, która powiada, że ludzie powinni być uczciwi, porządni i tak dalej. Ale jaki procent ludzi taki jest?   Ta fizyka zatem opisywała, jaki świat powinien być. Zajmowała się światem „ludzi uczciwych”. Wierzono, że świat w zasadzie jest taki, jakim opisuje go fizyka newtonowska. Ale dla fizyków ten świat był niedostępny. Bo pan nigdy nie opisze układu choćby stu cząstek. Tego się nie da, nie rozwiąże pan tylu równań.   Czyli był to ideał niemożliwy do użycia? To tak jakby pan podchodził do ludzi uzbrojony w Dziesięć Przykazań i jakieś przypowieści dla dzieci idących do Pierwszej Komunii. I na tej podstawie chciałby pan założyć poważny biznes. Pytanie, kiedy by pan zbankrutował? Pewnie już po trzech dniach, boby panu wszystko rozkradli.   Zdemaskowanie Demona Szkoda, bo ten model newtonowski zakładał poznawalność świata. Ale poznawalność nieefektywną. W 1803 r. wypisano równania hydrodynamiki opisujące, jak płynie woda. Były to co prawda równania kompletne, tylko że miały tzw. człony nieliniowe. I przez 200 lat fizycy nie umieli tego rozwiązać, wobec tego nie umieli wyjaśnić, dlaczego ta woda zaczyna w pewnym momencie wirować. Mój kolega w latach 60. rozwiązywał problem wałków gumowych: jak te wałki będą się wyginać pod wpływem ciężaru? Żeby te proste wałki opisać matematycznie, siedział cztery lata i liczył. A jak policzyć np. zmiany ciała ciężarowca pod wpływem dźwiganego ciężaru? No, nie da się. Czyli ten ideał poznawczy fizyki był ideałem, w który się wierzyło, lecz nie realizowało.     Pojawiła się nawet intelektualna konstrukcja, Demon Laplace’a – idealny rachmistrz, znający w wybranym momencie stan ruchu wszystkich ciał we Wszechświecie i mogący na tej podstawie precyzyjnie przewidzieć jego przyszłe losy. Tylko że Laplace nie potrafił wyliczyć niczego oprócz ruchu planet wokół Słońca. A jego Demon musiałby znać absolutnie dokładnie aktualny stan wszystkich atomów we Wszechświecie, żeby móc przewidzieć ich stan przyszły. Jak miałby to wszystko policzyć? I gdzie by to zapisał? Ten Demon to ideał, z którego wszyscy się dzisiaj śmieją. Przez jakieś 100 lat uczeni wierzyli, że takie kompletne obliczenia to cel, do którego zmierza fizyka. Ale kiedy tylko brali się do liczenia, to im nie wychodziło. Weźmy ruch Ziemi. Newton zakładał, że Ziemia się kręci wokół Słońca, tymczasem dzisiaj wiadomo, że Ziemia wykonuje kilka różnych ruchów, wynikających choćby z jej oddziaływania z Księżycem. A więc jego teoria była tylko bardzo niedokładnym przybliżeniem. Tak naprawdę fizycy znali tylko jeden układ, który działał zgodnie z prawami fizyki – układ planetarny. Poza tym nie potrafili niczego policzyć. Bo już ruch pocisku musi zakładać istnienie tarcia, wobec czego ten jego tor to nie jest elipsa tylko krzywa, która nie da się wyliczyć.   Ale kiedy gram w bilard, to jednak mogę przewidzieć ruch bil po stole. I dlatego jest w ogóle możliwa sztuka gry w bilard. Jeśli zderzają się dwie kule, z praw fizyki dokładnie wynika, w jakich kierunkach i z jakimi prędkościami się rozejdą. Ale gdy zderzają się trzy, nic już nie wiadomo, bo jest za mało praw fizyki. W każdym razie z tych praw, które mamy, nie da się wyliczyć, jak się to wszystko rozłoży. Trzeba założyć, że jedna z tych trzech bil poleci sobie dowolnie. Należy się tu wesprzeć prawami statystycznymi.   Dlaczego akurat ruch układu planetarnego dało się przewidzieć? Ponieważ planety są w zasadzie kuliste, leżą daleko od siebie i można założyć, że główną siłą działającą na nie jest siła Słońca. Gdyby nie były kuliste, zaczęłyby wariować. Jest taki księżyc Jowisza o nazwie Hiperon, który ma kształt ziemniaka. I latając po eliptycznej orbicie kręci się na niej w sposób nieregularny i nieprzewidywalny, bo siła ciążenia działa na niego nierównomiernie.   Gdybyśmy w Układzie Słonecznym mieli same ziemniaki, nie rozmawialibyśmy teraz. Ziemia by panu szalała w sposób niewyobrażalny, choć cały czas zgodnie z prawami fizyki. No i życie na niej nie mogłoby powstać.   Woda zaczyna wariować Podsumujmy: nowoczesna fizyka odkryła, że świat składa się głównie z układów niestabilnych? Tak. Z tym że to nie obaliło mechaniki. I teoria chaosu opiera się na mechanice klasycznej.     Ale mechanika newtonowska opisuje tylko ruch stabilny. Nie, ona opisuje każdy ruch. Mechanika potrafi przewidzieć, obliczyć różne rzeczy, tylko że pan tych równań nie rozwiąże, bo są zbyt skomplikowane. Fizycy wierzą, że mechanika potrafiłaby opisać chmurę. Tylko że w tej chmurze są miliardy miliardów kropelek wody, które na siebie oddziałują, więc tego się po prostu nie da wyliczyć. Ale to nie unieważnia praw mechaniki.   Można powiedzieć, kiedy układ staje się niestabilny, chaotyczny? Jest tu jakaś wyczuwalna granica? Oczywiście. Weźmy turbulencję. W gładkiej rurze płynie woda. Do pewnego momentu płynie całkiem regularnie, środkiem szybciej, przy krawędziach wolniej z powodu tarcia o ścianki. Równania na ten temat rozwiązuje się bez kłopotu na pierwszym roku studiów. Ale w pewnej chwili ta woda przekracza tzw. liczbę Reynoldsa i zaczyna wariować. Powstają wiry, zaburzenia. I tego fizycy przez 200 lat nie umieli opisać, chociaż domyślali się, że tu musi obowiązywać jakieś prawo.   I co z tym zrobili? Teraz już wiedzą, jest na ten temat cały dział teorii chaosu. Okazuje się, że drobne fluktuacje są w tej wodzie zawsze, tylko jak ona płynie wolno, zaburzenia są tłumione, a gdy prędkość osiąga pewną graniczną wartość, cząstki wody zaczynają wirować. I zostają uruchomione mechanizmy chaosu. Są aż trzy różne sposoby przechodzenia ruchu regularnego w chaotyczny.   Ten chaos współistnieje z harmonią i porządkiem? Tak. Biosfera na przykład jest układem stabilnym, ale nie do końca. Wystarczy przekroczyć na przykład pewien poziom zanieczyszczeń i następuje degradacja biosfery, proces lawinowy. Olbrzymim zadaniem techniki jest powstrzymanie chaosu. Gdyby samochód był układem niestabilnym, to pan nie mógłby nim jechać. Zabiłby się pan. Czy świat oparty na procesach chaotycznych jest światem przewidywalnym? W zasadzie nie. Pogoda jest przewidywalna, ale tylko na parę dni naprzód. I to bardzo niedokładnie, bo przy układach niestabilnych takich jak pogoda, żeby coś precyzyjnie przewidzieć, musiałby pan znać z absolutną dokładnością stan wyjściowy, początkowy całego układu. Jak pan nie zna, narasta błąd, który na przykład codziennie robi się dwa razy większy. Po dziesięciu dniach będzie to błąd tysiąc razy większy niż początkowo.   Mogę przecież te dane zdobyć. Nie może pan, bo za dużą ilość danych należałoby wziąć pod uwagę, by przewidzieć zachowanie układu. W meteorologii znają wartość ciśnienia na danym obszarze co kilometr. Ale co się dzieje na tym kilometrze, już nie wiadomo. Są tam miliony punktów, w których wszystko może wirować. To jest olbrzymi układ, a my znamy tylko jakieś wartości średnie. Stąd nie da się precyzyjnie przewidzieć ruchu wiatru, chociaż ogólnie wiadomo, że będzie on wiał raczej od wyższego ciśnienia do niższego.   W życiu tego nie wyliczę Zatem wbrew temu, co zakładał Newton, świat jest niepoznawalny. Poznawalny, ale z rosnącym błędem. Świat planet też był poznawalny tylko na tyle dokładnie, na ile umiał pan określić położenie planet. W tej chwili odległość Ziemi od Księżyca określamy z dokładnością do 20 cm.     Dlaczego? Bo astronauta Armstrong zostawił na Księżycu lustro, od którego odbija się wiązka laserowa wysłana z Ziemi. I ta wiązka określa odległość właśnie z taką dokładnością. Gdyby nie było lustra, dokładność wynosiłaby wiele metrów.   Czy układ chaotyczny, niestabilny, posiada swoją strukturę matematyczną? Opisuje się takie układy za pomocą wzorów, ale są one trudne do rozwiązania. Nie ma dla nich tzw. rozwiązań analitycznych. Powstaje krzywa, która się nie da matematycznie zapisać, dziwna.   Można opisać coś wzorem, którego nie da się rozwiązać? Większości wzorów nie da się rozwiązać.   I co jest z takim wzorem? Na co on czeka? On się rozwiązuje praktycznie. Któryś ze sławnych matematyków powiedział, że Pan Bóg całkuje empirycznie. Pan Bóg nie rozwiązuje wzorów, tylko tak ustawia elektrony czy inne fragmenty materii, że jest ruch. Jeśli założymy, że Bóg stworzył świat, to na pewno nie czekał, co Einstein wymyśli za 15 mld lat, nie odtworzył sobie na kartce jego równań, tylko po prostu zabrał się do roboty. Równanie to jest nasze narzędzie, Bóg się obył bez niego.   Po co tworzymy równanie, które nie ma rozwiązania? Ono ma rozwiązanie, tylko my go nie umiemy wyliczyć. No, prosta sprawa: niech pan mi wyliczy logarytm dziesiętny z 27. Jak pan wyliczy? Tego się nie da wyliczyć. Liczbę Pi ludzie liczą od lat i wyliczyli na razie ponad dwa tysiące członów dzięki komputerowi. Potrafimy liczyć pierwiastek drugiego stopnia, ale trzeciego czy czwartego stopnia nie da się wyliczyć. Więc jeśli rozwiązanie jakiegoś wzoru brzmi: pierwiastek piętnastego stopnia z dwudziestu jeden, to przecież ja w życiu tego nie wyliczę. Wiemy, że to jest jakaś liczba, ale nikt nie wie, ile ona wynosi. Naprawdę to umiemy rozwiązywać tylko wielomiany, bo umiemy mnożyć, dzielić, dodawać i odejmować.   Damski układ niestabilny Czego nas uczy teoria chaosu? Teoria chaosu zajmuje się układami skomplikowanymi. Taki układ ma dwie cechy. Po pierwsze lokalnie może on działać w sposób nieprzewidywalny. Ale po drugie w tej nieprzewidywalności może się pojawić porządek wyższego rzędu.     To znaczy jaki? Taki, w którym całość się zorganizuje. Całość nagle dostosuje się do części i powstanie coś takiego, co można ładnie opisać. Huragany są tu dobrym przykładem. Jest to układ niestabilny, ale może się tak zgrać, że powstanie trąba powietrzna, która żyje dwa tygodnie.   Trąba to układ stabilny? Jak najbardziej. Trwa dłuższy czas i nic na niego nie ma wpływu. Pan jej szczegółów nie wyliczy, ale ona się nie rozpada właśnie dlatego, że części tego układu zgrywają się ze sobą.   Trąba staje się porządkiem wyższego rzędu. Oczywiście. Albo tzw. czerwona plama na Jowiszu. Jowisz ma niesłychaną atmosferę, bez przerwy wszystko się w niej gotuje i żaden układ by tam nie wytrzymał. Ale od czasów Galileusza astronomowie widzą na Jowiszu czerwoną plamę – duży obszar, tysiące kilometrów. Wszystko wiruje, a ta plama stoi. I nikt nie wie dlaczego, bo w kotłującej się atmosferze ta plama powinna się rozlecieć po tygodniu. Widocznie istnieje tam jakaś swoista dynamika całości, której nie umiemy wytłumaczyć.   A jak jest z procesami zachodzącymi w świecie ludzi? Tak samo. Dla mnie takim porządkiem zrodzonym z chaosu jest choćby rynek. Każdy zakłada swój biznes żywiołowo, na chybił trafił, ale pojawiają się pewne tendencje, wyłania się z tego porządek. Socjalistyczni ekonomiści byli przekonani, że jak się ludzi nie będzie krótko trzymać, nie powie im, ile i co produkować, to wszystko się rozpadnie. Tymczasem okazuje się, że gospodarka rozwija się, zgrywają się jej elementy. Każdy niby działa chaotycznie, goni za zyskiem, a tu jednak powstaje taki harmonijny układ jak gospodarka Japonii czy USA.   Czy dążenie do uporządkowania to jest ogólna cecha świata materialnego? Tak. I to jest drugi istotny aspekt teorii chaosu. Powiada ona, że świat jest co prawda tak skomplikowany, że nie umiemy go przewidzieć, ale ma tendencję do porządkowania się. I tego mechanika klasyczna nie umiała dostrzec, ponieważ planety się nie porządkują, one działają na siebie dość prymitywnie. Ale już ludzie reagują na otoczenie, zmieniają swoje zachowanie. Weźmy przykład kobiety w supermarkecie. Pytam się jej: Co kupimy? A ona odpowiada: Jak to co? Zobaczę, co będzie! Jest układem nieliniowym, czyli nieprzewidywalnym. Tymczasem ja jestem układem stabilnym: mam kartkę ze spisem zakupów, biorę masło, kilo cukru, jedzenie dla psa, wychodzę. A kobieta się dostosowuje. Ona się może zachowywać w sposób nieprzewidywalny, ale dzięki temu może powstać globalna harmonia wyższego rzędu, ogólnorynkowa. Wszystko w ramach drugiej części teorii chaosu. Lokalne procesy zachodzące w układzie się dostosowują. Nie są mężczyznami chodzącymi po supermarkecie z kartką, ale kobietami, które są nieprzewidywalne, ale reagują na sytuację i nagle gromadzą się w jednym miejscu, bo tam pojawił się na przykład superbiustonosz w promocji.   Układy biologiczne organizują się tak samo? Pan ma komórkę, w której jest niesamowite bogactwo reakcji chemicznych, których nigdy by pan nie opisał. Mimo to komórka tworzy całość, która jest stabilna, umie trwać, pobierać pożywienie, odtwarzać się, wybierać selektywnie to, co jest jej potrzebne. Układy bardzo skomplikowane, np. człowiek będący chaosem komórek, w fantastyczny sposób się porządkują, tworząc absolutnie harmonijną całość. Jeśli w samochodzie odpadnie jakiś detal, samochód wysiada. Ale człowiekowi urwie nogę, a on żyje. A kiedy kawałek jego mózgu ulegnie wycięciu, reszta przejmuje utracone funkcje. Wszystko dlatego, że są mechanizmy naprawcze, sprzężenia zwrotne. Układ umie się uczyć, na tym polega dynamika nieliniowa.   Kto tu rządzi Co możemy zrobić z chaosem? Czy możemy go kontrolować? Możemy budować urządzenia stabilizujące. Kompensować, tworzyć mechanizmy zabezpieczające. To się robi obecnie na przykład w ekonomii.     Procesami chaotycznymi można sterować? Można. Układ niestabilny jest dość łatwo przekierować. Jak pan ma układ stabilny, np. jadący samochód, to aby go zepchnąć z drogi, musi pan podziałać dużą siłą. A jak układ utraci stabilność, wystarczy niewielka zmiana, mała siła, aby układ przekierować.   Ale muszę wiedzieć, jak i w którym momencie na niego podziałać. No właśnie. Nawet drobna ingerencja może spowodować olbrzymie skutki.   Stąd metafora o uderzeniu skrzydeł motyla, które może spowodować lawinowe narastanie zmian w układach niestabilnych i w efekcie huragan w jakimś odległym miejscu Ziemi. Czymś takim są też próby wywoływania deszczu podczas długotrwałych susz. W atmosferze unosi się para wodna, wystrzeliwuje się w powietrze pył, który staje się ośrodkiem kondensacji wody i spada deszcz. Wystrzelone drobiny pyłu stają się zarodnikami kropli. Mamy do czynienia z układem niestabilnym, ta woda chce się skroplić, ale nie wie jak, dopiero wpuszczenie pyłu, a zatem stosunkowo niewielka ingerencja, uruchamia zmianę na olbrzymią skalę. Proste, należy tylko znać zasady. Dlatego trzeba się cały czas uczyć pracować z układami niestabilnymi. Opisywać, liczyć, modelować, sterować.   Czy do sterowania chaosem jest niezbędna wielka moc obliczeniowa komputerów? Przede wszystkim musimy wiedzieć, jakie czynniki są ważne. Dziś ludzie nie wiedzą, jakie jest naprawdę źródło zmian klimatycznych. Mówi się, że winien jest człowiek, który emituje do atmosfery zanieczyszczenia i atmosfera nie umie sobie z tym poradzić. Ale nie wiadomo, jak jest naprawdę. Może po prostu zbliża się następna epoka lodowcowa? Meteorolodzy nie wiedzą, czy dawniej pogoda była stabilna. Ludzie po prostu odkryli, że złożoność i niestabilność to cechy materii i trzeba się nauczyć z tym żyć.   Przekierowując niestabilne, chaotyczne układy tak, żeby poszły we właściwym kierunku. Dobrym przykładem są zjawiska społeczne. Choćby to, co się ostatnio działo na Ukrainie. Tam w Kijowie w olbrzymim niestabilnym tłumie działały dobrze wyszkolone kilkunastoosobowe młodzieżowe brygady. Tłum był niestabilny, a oni byli zorganizowani. I w odpowiedniej chwili potrafili zadziałać tak, że ten niestabilny tłum reagował tak, jak oni chcieli. Ale to samo dotyczy gry na giełdzie, ekologii. Okazuje się, że nawet zanik jednego gatunku flory czy fauny może spowodować katastrofę. Bez jakiegoś jednego grzyba na przykład las wymiera. A więc trzeba uważać, bo rzeczywistość jest bardzo skomplikowana.   Przypadek czy coś więcej Panie profesorze, jaki wobec tego jest ten nasz świat? Harmonijny? Tak, tylko bardzo złożony. I ma harmonię trudną do zrozumienia, a nie prostą. Ma zdolności do samoorganizacji i rozwoju. Kiedyś liczono, jak bardzo nieprawdopodobne było pojawienie się życia na Ziemi. Ale z drugiej strony obserwuje się pęknięcia w dnie morskim na wielkich głębokościach. Zaczyna się wylewać lawa, warunki są absolutnie sterylne, nie ma żadnego życia, ale po takiej erupcji w ciągu kilkudziesięciu lat to życie oparte na siarkowodorze, na azocie pojawia się. Samo z siebie. Jest ciepło, są związki chemiczne, powstaje flora i fauna. Dawniej biolodzy sądzili, że potrzeba by milionów lat, żeby jakieś pierwotne formy życia dało się zaobserwować. Tymczasem materia ma fantastyczne zdolności. Nie jest układem przypadkowym, w którym, jak twierdzili niektórzy fizycy, życia w ogóle nie powinno być. To fizyka była zbyt prosta.   Czy w związku z teorią chaosu można mówić o pojęciowej rewolucji i nowym paradygmacie nauk empirycznych? No tak. Chodzi o to, że złożoność jest istotnym elementem rzeczywistości i że układ jest czymś więcej niż prostą sumą części. To jest sławne powiedzenie Arystotelesa. Ale Arystoteles nie umiał powiedzieć, co to znaczy: coś więcej.   Dziś wiemy już, co to jest to arystotelesowskie coś więcej? Wiemy. To jest właśnie nieliniowość, która tworzy strukturę wyższego rzędu. Na przykład to, że wir jest całością, że to nie są cząstki latające we wszystkie strony, ale zaczynają płynąć w jednym kierunku. Że tłum ludzki nie jest tłumem absolutnie bezładnym, ale po pewnym czasie organizuje się, wybiera przywódców. To widać wszędzie. Okazuje się, że materia ma historię, złożoność, dynamikę. Świat jest strasznie bogaty. I w związku z tym nie jest przewidywalny w prymitywny sposób.   Możemy zatem z ulgą odrzucić podejrzenia, że żyjemy w zupełnie wariackim, przypadkowym, niezdeterminowanym świecie, w którym nie wiadomo, co się zdarzy. Możemy. Teoria chaosu pokazała jedynie ograniczenia w przewidywaniu.   Czym jest w takim razie przypadek? To jest właśnie pytanie, na które nie umiemy odpowiedzieć. Einstein powiedział: Bóg nie gra w kości. Ale my wciąż nie wiemy, czy jeśli coś nam się wydaje przypadkowe, to dlatego, że po prostu działa zgodnie z prawami, które są zbyt trudne dla nas, czy też to jednak jest przypadek.   Zdarzenie przypadkowe byłoby zupełnym wyłamaniem się z zasady determinizmu? Tak. I dziś uważa się, że takie są rozpady jądrowe. Wierzy się, że na ten rozpad nic nie ma wpływu, że to jest proces absolutnie przypadkowy, a my tylko umiemy go przewidzieć statystycznie, zresztą z bardzo dużą dokładnością.   Czy w tej sprawie wiara zamieni się kiedyś w pewność? Nie wiem. ---------------------------- prof. Michał Tempczyk (62 l.) studiował fizykę i filozofię na Uniwersytecie Warszawskim. Przez ponad ćwierć wieku pracował w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Obecnie – w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zajmuje się filozofią fizyki, teorią chaosu i jej filozoficznymi konsekwencjami. Napisał na ten temat kilka książek, m.in. „Strukturalna jedność świata”, „Fizyka a świat realny”, „Teoria chaosu a filozofia”, „Teoria chaosu dla odważnych”. Zapalony ornitolog, a także kajakarz (jego ulubione rzeki to Drawa, Brda i Drwęca). Od wielu lat jest buddystą.   ===================================== Jacek Santorski: Polacy są głodni szacunku - Grzegorz Sroczyński Snoby od marketingu" kontra "ćwoki z działu sprzedaży". Dlaczego Polacy wciąż to sobie robią. Z Jackiem Santorskim rozmawia Grzegorz Sroczyński. Gdzie pan to widział po raz pierwszy?  - W skandynawskiej firmie, która wchodziła do Polski w połowie lat 90. Postanowili zrobić jak u siebie, czyli zbudować strukturę demokratyczną, wolną od hierarchii. Skandynawowie byli otwarci, od razu próbowali uczyć się polskiego, zatrudnili kilkadziesiąt osób do sprzedaży i marketingu, w firmie nie było gabinetów, tylko jedna wspólna przestrzeń, dyrektor generalny siedział razem z pracownikami. Szwedom zależało, żeby wszyscy mieli dostęp do całości informacji i narzędzi, zwłaszcza na początku istnienia firmy, kiedy się uczą. Tymczasem po pół roku samorzutnie powstały tak zwane silosy. My jesteśmy od marketingu, mamy swoje sprawy, a wy jesteście od sprzedaży i macie swoje. Ludzie przestali się dzielić informacjami, a w firmie zaczęła działać fabryka plotek i intryg. U marketingowców wytworzyło się poczucie wyższości wobec "prostackich sprzedawców". Z kolei wśród sprzedawców - w ramach kompensacji - powstała narracja, że to oni zdobywają klientów, więc tak naprawdę utrzymują "snobów od marketingu", którzy nic nie robią, tylko "przerzucają jakieś modele z komputera do komputera". Następnie się okazało, że między ludźmi z warszawskiej centrali a powstającymi właśnie oddziałami nie ma współpracy, bo "ćwoki z prowincji nic nie potrafią". Ci z prowincji z kolei zbudowali narrację obronną, że muszą pracować na "leni z centrali". I tak dalej. Dlaczego tak?  - Nikt nie wiedział. Firma zaczęła przypominać folwark ze szwedzkimi hasłami i amerykańskimi komputerami. Przestała dobrze działać. Na parkingu nie wyznaczono stałych miejsc odpowiadających hierarchii dziobania, bo nie wyznaczano ich również w Szwecji. Któregoś dnia dyrektor generalny zauważył, że odbywają się wyścigi, żeby zaparkować bliżej jego auta. W końcu podszedł do niego szef ochrony: "Panie dyrektorze, proszę znaleźć stałe miejsce, bo tu ciągle będzie bałagan. Narysowałem już plan, pan spojrzy, trzech głównych dyrektorów będzie parkować najbliżej pana, dalej menedżerowie". "A po co tak?". "Bo porządek musi być". Szwed przecierał oczy ze zdumienia. Wtedy przyszedł do pana?  - Tak. Wystraszony. Właśnie rzuciłem praktykę terapeutyczną, zająłem się psychologią biznesu, doradzaniem. I też wszystkiego się uczyłem. "Zróbcie audyt i coś wymyślcie, bo inaczej zwiniemy interes w Polsce" - powiedział dyrektor. Spędziłem tam jakiś czas, ale nie miałem zielonego pojęcia, co robić. Jak wytłumaczyć ludziom, że mają ze sobą współpracować, szanować się i dzielić informacjami? Poszedłem do prof. Krzysztofa Obłoja, który był moim mentorem. "Słuchaj, Krzysztof, oni chcą, żeby była dyktatura, system hierarchiczny. Chcą, żeby byli wyżsi i niżsi". Oni?  - Polacy. Grupa, którą Szwedzi zwerbowali już u nas. Naradziliśmy się, wróciłem do Szweda i mówię mu tak: "Nad wami są dwa piętra wolne, wynajmijcie je. Pan przenosi się do gabinetu na najwyższym, piętro niżej instalują się wicedyrektorzy, a reszta pracowników zostaje na dole". Czyli właściwie doradziłem mu to samo, co ten facet od ochrony. Zaproponowałem też, żeby otwarta przestrzeń biurowa została podzielona na pokoje. Po co?  - Żeby to, co ludzie mają w głowach, znalazło odbicie w rzeczywistości. Niech pracownicy sprzedaży i marketingu, którzy się nie znoszą, zobaczą ściany między sobą. Realne. To utrwali silosy.  - Ale świat wewnętrzny pracowników zostanie jasno wyświetlony. Będą mogli się mu przyjrzeć i zdecydować, czy na pewno tego chcą. Zaproponowaliśmy uwstecznienie organizacji w stronę czegoś, co nazwaliśmy "absolutyzmem oświeconym". Firma, która miała być żywa, partnerska, pulsująca, dająca satysfakcję z pracy zespołowej, została cofnięta w stronę zhierarchizowania, podzielenia, powołania oficjalnych silosów. Tyle że Szwed nie chciał się wynieść dwa piętra wyżej, bo w katalogu wartości miał wdrukowaną równość. "Hierarchiczna struktura będzie sprzeczna ze wszystkim, w co wierzę" - mówił. Rozumiałem te obiekcje. W latach 80. pracowałem fizycznie w Norwegii i Szwecji. Na przykład w Norwegii nie było w pociągach przedziałów pierwszej klasy, bo oni nie chcą, żeby bogaci jeździli w lepszych warunkach, a hołota w gorszych, warunki w pociągach mają być przyzwoite dla wszystkich. Spikerki w telewizji były niezbyt urodziwe, żeby nie tworzyć narcystycznego raju dla osób niedemokratycznie wyróżnionych przez matkę naturę. Do firmy, w której zasuwałem jako kopacz rowów pod kable telefoniczne, ochroniarz i dyrektor przyjeżdżali takim samym modelem Volvo 240. Na szczęście w skandynawski model zarządzania wpisana jest też inna ważna wartość - elastyczność. I tym Szweda przekonałem. "W Polsce bycie elastycznym oznacza, że powinien pan wprowadzić hierarchię". Wprowadził i firma zaczęła nieźle działać. A ja zacząłem myśleć. Myśleć?  - Bo później widziałem ten schemat wielokrotnie. To było jak ze sztancy. Ludzie za każdym razem tworzyli podobny dwór, podobny nepotyzm. Nieważne, czy to byli budowlańcy, sprzedawcy polis, architekci czy grupa warszawskich inteligentów wokół lidera z tytułem profesorskim. Lider niewinny?  - Winny. Firmy pełne są autorytarnych szefów mających skłonność do dominacji. Ale ktoś im na to pozwala. Brytyjski psychoanalityk Wilfred Bion uważał, że grupa wymusza na liderze, czy stanie się demokratą, czy autokratą. Altruistą czy sadystą. Człowiek przedsiębiorczy zwykle jest zdeterminowany, drapieżny. Wchodzi więc do firmy ze swoim bagażem dominacji, a ludzie na to: "Tak, bij nas i tratuj! Będziemy na swoim miejscu!". Długo myślałem, że to ma coś wspólnego z Peerelem, z czymś, co ksiądz Tischner nazywał mentalnością homo sovieticus. Guzik prawda. Głębiej to jest zaszyte. Żadna komuna, żaden Peerel, tylko odtworzenie struktury szlacheckiego folwarku. Kilkusetletniej. Dopiero książka Andrzeja Ledera "Prześniona rewolucja" nazwała po imieniu coś, co latami widziałem w firmach i próbowałem jakoś nazwać.   W Polsce pozostał trwały układ pan - cham. W szkołach, korporacjach. W Niemczech mówią, że polscy zarządzający są jak bulteriery W wolnej Polsce zaczęły do nas docierać prymitywne strzępy kapitalizmu. Akwizytorskie, jak z filmu dokumentalnego Henryka Dederki. Można powiedzieć, że nasz konserwatyzm i nasz anachronizm ściągnęły jak magnes tamten konserwatyzm i tamten anachronizm. Pamiętam pewną skandynawską korporację sprzedaży bezpośredniej, która chciała uniknąć w Polsce "amwayzacji". Tak brzmiało zlecenie. Miałem sprawić, żeby pracownicy opamiętali się, sprzedawali mniej agresywnie, mniej manipulacyjnie, bo choć wyniki mieli świetne, to Szwedzi przestraszyli się, że kiełkują im tu jakieś bardzo niezdrowe zjawiska. W DNA każdej korporacji zaszyte są ziarna zła, tyle że na Zachodzie zwykle zagłusza je kultura demokratyczna. A u nas piekła nie ma, hulaj dusza. Zaczęła powstawać szczególna mieszanka folwarku i patologii korporacyjnych, znakomicie się różne elementy uzupełniały i wzmacniały. Co z czym łączyło się najlepiej?  - Dla tego modelu charakterystyczny jest na przykład amoralny familiaryzm. Powstają kliki, buduje się niezdrowa wspólnota pod hasłem: "Przetrwamy każdy zarząd". Czuć w tym trochę takiego katolickiego smrodku, gdzie tłumi się gniew, agresję, a różnice ukrywa pod pozorną zgodą. Jak w każdej dobrze zakłamanej rodzinie, która w święta dzieli się opłatkiem, a na co dzień nienawidzi. Temu towarzyszą specyficzne więzi psychologiczne. Między panem, wójtem, plebanem i chłopem pańszczyźnianym też istniało wiele powiązań, oni od siebie zależeli, a wszyscy razem zależeli od pór roku, faz przyrody, tam równocześnie były więzi miłości i nienawiści. Polskiego pana można pod kolana objąć. On jest histeryczny, choleryczny, bywa okrutny, ale do rany przyłóż. Jak ma humor, to z pracownikami się będzie bratać, zaproponuje wódkę, sprośny żart opowie, może nawet premią sypnie wedle uznania. A w następnym tygodniu będzie upokarzać, każe szefom działów godzinę czekać pod gabinetem. Histeryczno--narcystyczna osobowość wyróżnia polskich szefów. Jestem kimś szczególnym, należy mi się, zawdzięczam wszystko wyłącznie sobie - to jest narcystyczne. Nadmierna emocjonalność, kaprysy - to z kolei jest histeryczne. Te cechy wystarczy połączyć z pewnymi rytuałami korporacyjnymi i robi się piekło. W Polsce te struktury tak dobrze zaskoczyły, że przez 25 lat zarówno zachodnie korporacje, nasze nowe firmy, jak i organizacje kultury, edukacji, zdrowia zmieniały się w takie sioła. W dodatku te sioła potrafiły działać lepiej niż wypalone, zmęczone i bezduszne korporacje na Zachodzie. Piękny polski paradoks. Bo folwark działa?  - Działał. Struktura hierarchiczna może się sprawdzać, dopóki przedmiotem biznesu jest prosta powtarzalna produkcja, konkurowanie ilością, ceną oraz układami w dostępie do zamówień, czyli że kogoś znam, zatrudnię czyjąś córkę, no takie różne. I to się właśnie kończy. Wyczerpuje się ekonomia nisko rosnących owoców. Trzeba sięgać po nowe technologie, małe i średnie firmy powinny się łączyć w grupy. Polskie Składy Budowlane to ewenement na wzór skandynawskich spółdzielni, grupa firm się połączyła i dzięki temu mogą konkurować z Leroy Merlin. Ale małe firmy prawnicze, spożywcze czy budowlane się nie łączą. Bo Polak Polakowi wilkiem, każde sioło woli wegetować osobno. Raz trochę lepiej, raz trochę gorzej, byle przetrwać, co oczywiście zależy od tego, czy ten chłop folwarczny nadal będzie chciał pracować za niskie stawki. Żeby nie wiem jak duże pieniądze popłynęły z Unii na innowacyjność polskiej gospodarki, to przy hierarchicznej strukturze naszych firm nic z tego nie będzie.   Co wymyśli chodnik, czyli polska atrapa rozwoju Dlaczego?  - Po pierwsze, dlatego że innowacyjność wymaga dzielenia się informacjami przez pracowników z różnych części firmy, a ludzie w silosach zachowują informacje dla siebie. Po drugie, innowacyjność jest często związana z nowymi technologiami, które najlepiej rozumieją ludzie młodszego pokolenia. Tymczasem w hierarchicznej strukturze młodzi pracownicy muszą zaczynać od samego dołu i zanim dotrą na górę, to już są starzy. Nowoczesna organizacja powinna przypominać raczej plaster miodu, a nie drabinę. Po to, żeby młody człowiek miał szansę znaleźć się na jednym zebraniu obok prezesa i nie bał się przy nim powiedzieć, że ma pomysł. Albo że pomysł prezesa jest słaby, bo można coś zrobić całkiem inaczej. Przy wszystkich! A prezes z kolei musi mieć odwagę, żeby tego wysłuchać i zareagować adekwatnie, czyli bez agresji. Powie pan coś takiego przy polskim prezesie? Przez kilkaset lat folwarczności byliśmy kolonią zbożową, przez ostatnie 25 lat - kolonią taniej pracy. Odwiedzałem strefy ekonomiczne w okolicach Krakowa czy Wrocławia. Ludzie z inteligentnymi twarzami, po studiach, znający języki, którzy ode mnie i od pana różnią się tylko tym, że mieli nieszczęście urodzić się gdzieś na obrzeżach Polski, prawie siedzą w pampersach i naprzemiennie windykują długi, sprzedają kołdry, garnki albo polisolokaty. Wciskają nieuczciwe kredyty na niepotrzebne towary i usługi emerytom, którzy nigdy tego nie spłacą. Zarabiają 1600 zł, bo nie mają innej opcji. To jest kolonializm. Jedna z takich firm zwróciła się do mnie, bo mieli problem z coraz większą liczbą zwolnień psychiatrycznych. Zrobiłem audyt i przez miesiąc chodziłem przybity. Co się okazało?  - Jeżeli wykształcony człowiek musi po polsku i angielsku reagować według skryptu A, B, C i D w sposób akwizytorski, sztywny i ma prowadzić każdego dnia sto takich rozmów wyuczonych na pamięć, nie może mieć maskotki, zdjęcia mamy czy dziewczyny na biurku, bo to go niby rozprasza, nie wolno mu co 90 minut zrobić sobie przerwy, żeby się przeciągnąć, pogadać z kolegami, jeżeli każda jego rozmowa jest nagrywana i może zostać publicznie odtworzona pod koniec dnia i zdyskredytowana przez szefów, jeśli jego przełożony też jest sfrustrowany, bo nieustannie najeżdżają na niego przełożeni, a na nich kolejni - to w takiej strukturze ludzie muszą popadać w choroby psychiczne. W dodatku tkwią w podwójnym klinczu moralnym, bo mają pełną świadomość, że te urządzenia bioenergoterapeutyczne, kołdry, promocyjne abonamenty i polisolokaty staną się przekleństwem dla ludzi, którym to wtrynili. Co pan tej firmie doradził?  - Że można dość szybko problemowi zaradzić, tylko trzeba przebudować strukturę organizacyjną. Zamiast wysyłać desant psychiatrów, którzy zajmą się pracownikami w depresji, zrobimy warsztaty dla szefów średniego szczebla, jak wymagać z szacunkiem. I nagle zlecenie się rozmyło. Bo nie chcieli nic zmieniać, tylko usunąć objawy. Myśleli, że znajdę jakiś xanax dla tych, którzy nie wytrzymują. Większość takich miejsc to odnogi znanych korporacji. Zarządy na Zachodzie zwykle wiedzą, co się tu dzieje pod ich szyldem, ale przecież to ma miejsce u dzikich wschodnich plemion, a nie w cywilizowanym Berlinie czy Paryżu, gdzie związki zawodowe zrobiłyby dym, a gazety napiętnowały. Polacy pozwolili to sobie zrobić. Tak jak Polacy musieli kiedyś uczestniczyć w budowaniu baraków obozowych.   Nie chcę takich porównań.  - A ja chcę. Celowo używam mocnej metafory. Pan tego nie widział, ale to są psychologicznie podobne mechanizmy jak w obozie. Nas przez 25 lat nikt nie uczył, jak odróżnić zdrową organizację od patologicznej. Uczono nas wyłącznie, jak kontrolować finanse. Brygady Marriotta przyjechały tutaj pilnować finansów, a nie kultury zarządzania takiej jak na Zachodzie. Zakładano, że niewidzialna ręka rynku to załatwi, że DNA kapitalistycznych korporacji jest zdrowe. Wystarczy otworzyć usta, a piosenka zaśpiewa się sama. Wolność bez odpowiedzialności. No to mamy. Jakie są korzyści z folwarku? Bo pewnie jakieś są.  - Oczywiście. Niewolnik ma pewne korzyści. Na przykład zawsze może znaleźć wytłumaczenie, że mu coś nie wychodzi. To nie jego wina, tylko karbowego, szefa, prezesa. Ma też usprawiedliwienie dla rozmaitych wredności robionych kolegom czy szefowi. Przecież ja tylko wymierzam sprawiedliwość, drukując na służbowej drukarce, nabijając służbowym autem prywatne kilometry i nakręcając roaming na wakacjach. Ludzie najpierw robią folwark, nawet wokół skandynawskiego demokraty, żeby potem móc się temu przeciwstawiać. I odbierać sprawiedliwość, którą on im zabrał. Korzyścią jest też prostota takiego układu. Nieświadomie zawieramy pewien rodzaj porozumienia psychologicznego, które pozwala kontynuować jakiś znany nam wzorzec relacji. Niby czujemy, że ten wzorzec nam nie służy, ale przynajmniej nie grozi niczym nowym. To widać w źle dobranych małżeństwach, które tkwią w takich układach latami. Narzekają, ale w gruncie rzeczy bronią się przed zmianą. Moim zdaniem do takiej zmowy doszło w Polsce. Zmowy?  - Folwarcznej zmowy społecznej. Chcemy tego. Chcemy folwark mieć i z nim walczyć równocześnie. W dużej firmie, której doradzam, słyszę w kuchence następującą rozmowę między menedżerami: "No i co? Byłeś już u szefa?". "Byłem! Stary, zjebka życia!". I widzę masochistyczno-orgazmiczne zadowolenie na twarzy tego człowieka. To oczywiście był z jego strony sarkazm, ale jestem zbyt doświadczony, żeby nie zobaczyć, że było w tym też jakieś szczęście. W innej korporacji dochodzi do molestowania połączonego z mobbingiem, jedna z pracownic publicznie z tego żartuje tak: "W naszej firmie mówimy, że pracujemy jak te damy, ale jak nie damy, to nie pracujemy". Słucham jej i przez chwilę uczestniczę w tej zmowie, chichocząc cynicznie razem z innymi, a przecież mój chichot jest dopełnieniem okropnego scenariusza. Upokarzające relacje w pracy próbujemy sobie zracjonalizować, przekształcić w zabawną bajkę. Starosta Janusz Frąckowiak każe urzędniczce przepisać sto razy jego imię i nazwisko, bo zrobiła pomyłkę. Upokarza podwładną jak zły nauczyciel w podstawówce. A my tę wiadomość sobie rozsyłamy jako świetny internetowy żart do pośmiania się w biurze, choć powinniśmy być wściekli i takiego Frąckowiaka z urzędu natychmiast odwołać. Ale o czym to świadczy?  - Że w to gramy. Zmowa folwarczna jest widoczna nie tylko w firmach, ale także w wielu sferach życia społecznego. Szukanie jednej przyczyny katastrofy też jest związane z folwarkiem. Bo narracja folwarczna składa się ze stereotypów i uproszczeń. Dominuje schemat trójkąta dramatycznego, w którym relacje między ludźmi zostają sprowadzone do trzech ról: prześladowcy, ofiary i wybawiciela. Folwark jest blisko przyrody, a przyrodę trzeba przekupić, wymodlić, pojawia się postać księdza, który bardziej jest szamanem i uzdrowicielem niż przewodnikiem duchowym. Elementem tej zmowy jest również bezduszne traktowanie pacjentów i złe relacje w przychodniach, stosunek lekarzy do pielęgniarek. A także nasz zbiorowy stosunek do wszystkich grup zawodowych, które nie mogą palić opon pod Sejmem. Jak są słabi, to im się nie należy. Profesor Janusz Hryniewicz twierdzi, że folwarczność jest obecna na wszystkich znanych mu uniwersytetach. I dlatego Polska znajduje się na dwusetnym miejscu, jeśli chodzi o innowacyjność uczelni. Co z tym robić?  - Razem z Mirosławą Marody, Elżbietą Mączyńską, Przemysławem Czaplińskim, Januszem Czapińskim, Robertem Kwaśnicą, Jackiem Żakowskim wziąłem udział w przygotowaniu projektu "Reforma kulturowa 2020-2040". Mieliśmy wszyscy odpowiedzieć na pytanie, jakie zmiany są potrzebne, aby Polska stała się bardziej innowacyjna. Powstały znakomite propozycje z zakresu ekonomii, edukacji, organizacji państwa. Też napisałem swój kawałek. A potem przeczytałem to raz jeszcze i zdałem sobie sprawę, że absolutnie wszystko, co tam proponujemy, nie zacznie działać, jeżeli nie zostanie zaspokojona w Polsce potrzeba bardziej podstawowa. Moim zdaniem jest to potrzeba szacunku. W większości polskich firm brak szacunku frustruje pracowników na równi z uciążliwościami organizacji pracy i niegodziwą płacą. To samo jest w życiu społecznym. Mamy w Polsce deficyt szacunku, który rodzi społeczne cierpienie. I trzeba się tym zająć.   Mirosława Marody: Lud tego nie kupuje, lud się wkurza Deficyt szacunku?  - Uważam, że to grzech pierworodny III RP. Od początku w to brnęliśmy. Transformacja w podobnym momencie rozczarowała bardzo wielu ludzi. Kiedyś działali w "Solidarności", słuchali o wolności, równości i braterstwie, kwiat polskiej inteligencji jeździł do fabryk wspierać te odświętne wartości. Prawie 10 mln osób zapisało się do takiego braterskiego ruchu. Kierowcy strajkowali w imieniu pielęgniarek, a potem, jak trzeba było, pielęgniarki woziły obiady hutnikom. Nad tym wszystkim unosił się ksiądz, który powtarzał, że mamy nawzajem swoje ciężary nosić, a inteligent w "Tygodniku Solidarność" żarliwie pisał, że profesorowie i robotnicy wreszcie działają solidarnie. Całe pokolenie tym oddychało. Niech pan sobie wyobrazi tych ludzi - nie żadnych wielkich działaczy opozycji, ale miliony szaraków - dla których to było najważniejsze doświadczenie życiowe, które ich moralnie zbudowało. I co się dzieje dalej? Najpierw dostali w twarz od Jaruzelskiego i Kiszczaka, którzy to wszystko rozwalili. Upodlili. A potem drugi policzek wymierzyła niewidzialna ręka rynku. Wielu z tych ludzi doświadczyło w latach 90. nieprawdopodobnego osamotnienia i porzucenia.   Chodzi panu o koszty transformacji?  - Chodzi o godność. Wypłacono robotnikom czy stoczniowcom po 10 tys. na odchodne albo dano jakieś zasiłki. I zostawiono. Nikt ich nie uczył, jak wziąć odpowiedzialność za te pieniądze, żeby się w 20 osób złożyć i zrobić małą spółdzielnię. Nagle inteligenci przestali przyjeżdżać do likwidowanych fabryk, doradzać, już ich to nie obchodziło. Zamiast tego pokazywano palcem zdezorientowanych ludzi: utracjusze, dostali zasiłki i telewizory sobie kupili. A jak czegoś jeszcze chcieli, to słyszeli, że są homo sovieticus. Uważam, że polska inteligencja, elita, my wszyscy mamy sporo do przemyślenia. Dlaczego okazaliśmy się tak niesolidarni zaledwie dziesięć lat po Sierpniu? Nie twierdzę, że nie trzeba było robić trudnych reform. Ale można było uniknąć klimatu pogardy i porzucenia, w którym to wszystko się odbywało. Parę milionów Polaków w podobnym czasie doświadczyło zagubienia i bezradności. Te emocje zostały w ich rodzinach. I dlatego dzieci tych ludzi są teraz podatne na populizmy, na schemat trójkąta dramatycznego, układu - od Magdalenki aż po Smoleńsk. Współczesna psychologia dobrała się do tego. Wiemy, co się dzieje w naszych głowach pod wpływem traumatycznych doświadczeń. Powstają narracje goryczy i nieufności. Żeby uratować ostatni przyczółek własnej wartości, trzeba zdegradować kogoś innego. Właśnie dlatego w społeczeństwie tak homogenicznym jak nasze tylu ludzi znajduje tylu gorszych od siebie. Traumy potrafią skakać z pokolenia na pokolenie. Można nie podzielać poglądów na konkretne sprawy mamy, ojca czy dziadka, taki młody człowiek powie: "Ja się z matką w niczym nie zgadzam!". Ale myśli tak samo, bo odziedziczył narrację krzywdy. Tylko chcę jasno powiedzieć, że Mazowiecki i Balcerowicz nie byli w stanie tego przewidzieć.   Marcin Król: Musimy się ruszyć, odzyskać ideę równości. Inaczej przyjdzie to "coś" i będziemy wisieć na latarniach Bo zaraz zaczyna się szukanie winnych.  - Tak. A nie o szukanie winnych tu chodzi. Inna rzecz, że gdyby Leszek Balcerowicz wstał i powiedział: "Chcę was przeprosić za transformację, staraliśmy się, wiele nam wyszło, ale sporo też zaniedbaliśmy", to kto wie, czy tego rodzaju przeprosiny nie miałyby symbolicznego oczyszczającego znaczenia. Pan żartuje. Co by to zmieniło?  - Może nic by nie zmieniło, a może dużo. Proszę zwrócić uwagę, jak myśmy się z Niemcami przepraszali: "Przebaczamy i prosimy o przebaczenie". Z takich symboli składa się życie społeczne. Bo ludziom najczęściej nie chodzi o pieniądze i zasiłki, tylko o honor i szacunek. Być może dałoby się coś ważnego powiedzieć jakimś wielkim filmem? Może ten ostatni film Wajdy powinien być o tym? "Wszystko zrobiono źle, rozkradziono Polskę" - to chcą ci ludzie usłyszeć?  - Nie. To tylko my uważamy, że oni są tacy prostaccy i nie rozumieją innego języka. Sądzę, że oni raczej chcą usłyszeć, że ich poczucie krzywdy było uprawnione. Przez lata odmawiano im prawa do uprawnionych emocji. Czujesz się skrzywdzony i zagubiony? No to znaczy, że cierpisz na "wyuczoną bezradność". Czasem wystarczy uznać jakieś uczucia. "Mieliście prawo czuć gorycz i osamotnienie, wasi rodzice i dziadkowie mieli prawo czuć się oszukani. My, ludzie nadający kierunek przemianom, wiele rzeczy przegapiliśmy. Musimy więcej rozmawiać, żeby kolejne zmiany w Polsce były bardziej solidarne" - o coś takiego chodzi. Szacunek.  - Nasze potrzeby są hierarchiczne, najpierw fizjologia, bezpieczeństwo, ale potrzeba szacunku znajduje się tuż nad nimi. Dopiero po względnym jej zaspokojeniu dochodzą do głosu potrzeby wyższe, np. osiągnięć, samorealizacji. Musimy zaspokoić w Polsce tę podstawę, bo inaczej nie będziemy się dalej rozwijać. Spędziłem z ludźmi kawał życia, najpierw jako terapeuta, potem w firmach i na szkoleniach. Sporo widziałem. Mam wrażenie, że nieustannie uczestniczę w sytuacjach jak z dowcipu: "Córeczko, powiedz magiczne słowo". "Abrakadabra". "Nie, kochanie, magiczne słowo to przepraszam ". Setki razy widziałem, że gdy ludzie się autentycznie przepraszają, okazują sobie szacunek, odbudowuje się rodzina albo firma. Kolejny milion Polaków myśli o wyjeździe. Ale tym razem nie będzie to emigracja czysto zarobkowa. Zbadano to. Z ankiet wynika, że po pierwsze, szukają za granicą SZACUNKU w pracy. Wiedzą, że będą eksploatowani, i się na to godzą, ale chcą być eksploatowani w sposób twórczy. Po drugie, chcą znać swoje perspektywy. Rozumieją, że jasna ścieżka kariery jest mitem, bo w dzisiejszym świecie trudno przewidzieć, co będzie z jakąś branżą za trzy lata, ale chcą, aby liderzy byli w kontakcie z załogą i mówili pracownikom uczciwie, jak widzą sytuację. A po trzecie, chcą pracować w zespołach, a nie w silosach. Współpracować, a nie tylko rywalizować. Nie zatrzymamy tych ludzi podwyżkami, bo im nie o pieniądze głównie chodzi. Możemy ich zatrzymać wyłącznie zmianą kulturową. Jak 25-latek mówi, że wyjedzie, to po prostu wyjedzie. A 45-latek co prawda nie wyjedzie, ale uda się na emigrację wewnętrzną. I widzę sporo takich emigrantów wewnętrznych w polskich firmach. Musimy zburzyć folwark?  - Tak. Ale musimy też uniknąć antyfolwarcznego fundamentalizmu. Dyskredytowania. I złudzeń, że nagle będziemy całkiem inni, jacyś lepsi. Z badań prof. Czapińskiego od lat przecież wynika, że mamy rekordową nieufność. I chcąc nie chcąc, musimy budować na tym. Polska szkoła zarządzania nie może polegać na mechanicznym przenoszeniu wzorców skandynawskich i amerykańskich, powtarzaniu: "Macie słomę w butach, bądźcie otwarci i ufajcie sobie".   Nieufny jak Polak. Ufamy tylko rodzinie To co robić?  - Wierzę w siłę mikrokorekt. Czyli?  - W firmach szefowie łatwo mogą zrezygnować z elementów spektaklu degradującego, trzymania pracowników pod gabinetem przez 40 minut, spóźniania się, umawiania spotkania, a potem przesuwania go na inny dzień, żeby w ostatniej chwili odwołać, bo to komunikat: "Nie jesteś dla mnie wystarczająco ważny". Mogą unikać powszechnej praktyki nieodpowiadania na maile pracowników. Konsekwentnie wprowadzona mikrokorekta potrafi przynieść maksymalne efekty. Pewien polski prezes wprowadził na przykład taką zmianę: zanim komuś przerwał, robił oddech. I tylko tyle. Po jakimś czasie pracownicy zaczęli szeptać: "Jaki on program przeszedł? Ile to musiało być szkoleń?". Nawet jego żona przyszła do nas: "To niesamowite, zaczął słuchać mnie i dzieci!". A przecież on po tym jednym oddechu dalej przerywał. To pokazuje, jaki jest w ludziach głód szacunku, wystarczy dać im kilka sekund i czują się przygarnięci w ramiona. Powtórzę: trzeba uniknąć antyfolwarcznego fundamentalizmu. Tym wszystkim liderom, którzy przez lata byli forsujący i pławili się w folwarku, też należy się szacunek, bo sporo osiągnęli. Nie zdążylibyśmy w złożonych skandynawskich korporacjach, gdzie decyzje są rozłożone na etapy i wszystko się konsultuje, zostać przez 25 lat zieloną wyspą. Zaakceptować folwark?  - Nie. Ale powiedzieć: tacy właśnie jesteśmy. I zbadać, co z tego wszystkiego jest naszą niezbywalną cechą i może nam dalej służyć. Adam Mickiewicz, pisząc "Ostatni zajazd na Litwie", podobno wciąż się uśmiechał. Staram się myśleć o naszych irytujących cechach narodowych podobnie, z rozczuleniem raczej, a nie ze złością. Polska to takie Volvo XC90 - musi być zbudowana od nowa, ale za pomocą dobrze znanych rozwiązań. Inaczej skonfigurowanych, z nową estetyką, z dodatkiem nowych technologii. Ze sprawdzonych części musimy złożyć nieco inne auto. Ze sprawdzonych części?  - Z katolicyzmu na przykład. W okolicach Białegostoku jest fabryka opakowań, która wygląda jak przeniesiona ze Skandynawii, minimalistyczny design, wykorzystują w niej wody podziemne, ekologia. Relacje międzyludzkie też mają skandynawskie. Szacunek dla pracowników połączony z wysokimi wymaganiami. Z sąsiednich firm chcą u nich pracować, chociaż wcale nie płacą dużo więcej. A w gabinecie dyrektora generalnego wisi krzyż. Pytam: "Jakimi wartościami się kierujecie?". "Dziesięcioro przykazań - mówi - a najważniejsze, żeby kochać bliźniego swego jak siebie samego, także w biznesie". Skandynawska demokracja na polskiej swojskiej podbudowie. Dlaczego im wyszło?  - Jeszcze nie wiem, studiuję to. Na razie widzę, że mieli intuicję i od początku dbali, aby na głównych stanowiskach stawiać ludzi dojrzałych emocjonalnie, umiejących grać w drużynie. Zaprosili mnie, żebym im podpowiedział jakieś zmiany, a ja w zasadzie nie mam dla nich oferty. Boję się, żeby im tego nie popsuć. Co dalej?  - Myślę, że stoimy w Polsce przed poważną zmianą. Musimy wykonać rzecz karkołomną psychologicznie, czyli zakwestionować rozmaite dogmaty kapitalistycznej wiary i nie stracić tej wiary. Powiedzieć na wdechu, że dzięki hierarchicznym firmom i wodzowskim partiom osiągnęliśmy przez 25 lat tak wiele, ale zaraz na wydechu dodać, że teraz to nam już ciąży i grozi klęską. Potrzebujemy przenikliwej myśli, która to połączy. Trudne.  - Tak. Bo w tym jest sporo ambiwalencji. Musimy być dumni z 25 lat i niezwykle krytyczni. Doceniać III RP i mieć do niej pretensje. Szanować ojców założycieli i widzieć trzeźwo ich błędy. Równocześnie. CV  Jacek Santorski - ur. w 1951 r., psycholog. W Peerelu z grupą przyjaciół założył Laboratorium Psychoedukacji, pierwszy niepubliczny ośrodek psychoterapii (1978). W wolnej Polsce rzucił praktykę terapeuty, zajął się psychologią biznesu, szkoleniami, założył też wydawnictwo. W latach 2012-14 był członkiem Rady Gospodarczej przy premierze Tusku. Prowadzi Akademię Psychologii Przywództwa przy Szkole Biznesu PW i Grupie Values. Żonaty, ma trzech synów.   "Świat się chwieje. 20 rozmów o tym, co z nami dalej" Grzegorz Sroczyński  Biblioteka Gazety Wyborczej